♦ Krzew lub małe, zazwyczaj wielopniowe drzewo liściaste. |
♦ Pędy wypełnione gąbczastym, białym rdzeniem. |
♦ Pierzaste liście złożone z 5-7 eliptycznych, ostro piłkowanych listków, opadają bez przebarwienia. |
♦ Baldachowate, stojące kwiatostany, złożone z drobnych, kremowobiałych kwiatów (niezbyt przyjemnie pachnących). |
♦ Małe, kuliste, błyszczącoczarne pestkowce zebrane w zwisające, baldachowate owocostany. |
♦ Nazwę bez często stosuje się mylnie do lilaka pospolitego. W rzeczywistości oba rodzaje - bez i lilak - należą do różnych rodzin i mają ze sobą niewiele wspólnego. |
♦ Bez czarny jest najwcześniej rozwijającym liście na wiosnę popularnym gatunkiem drzewa/krzewu w Polsce. |
♦ Owoce bzu czarnego są roznoszone przez kilkadziesiąt gatunków ptaków. |
█ Zapraszam na swoją nową stronę Rejestr Polskich Drzew Pomnikowych (https://www.rpdp.hostingasp.pl), na której znajdą Państwo najbardziej aktualne dane dotyczące rekordowych drzew w Polsce. Strona ma charakter otwarty - każdy może się zarejestrować i po zalogowaniu dodawać do bazy "swoje" drzewa wraz z ich pomiarami oraz zdjęciami. Bez zalogowania program pracuje w trybie "tylko odczyt" - dodawanie wpisów (także ich modyfikacja i usuwanie) nie jest możliwe, jednak bez przeszkód można przeglądać zgromadzone w bazie dane.
Ten dość duży krzew liściasty (wyrastający czasami także w formie małego, wielopniowego drzewa) jest od niepamiętnych czasów uprawiany w wiejskich zagrodach i ciągle jeszcze stanowi jeden z nieodłącznych elementów wiejskiego krajobrazu. Poza pierzastymi liśćmi, wyróżnia się on między innymi białymi, "talerzowatymi" kwiatostanami złożonymi z dużej ilości drobnych i niezbyt przyjemnie pachnących kwiatów. Bardzo dekoracyjnie prezentują się owoce bzu czarnego. Mają one postać zebranych po kilkadziesiąt sztuk w zwisające baldachgrona małych, kulistych, błyszczącoczarnych pestkowców. Nie są zbyt smaczne, ale stanowią cenny pokarm dla ptaków, a ponadto posiadają szereg właściwości leczniczych (od których zresztą wzięła początek jedna z potocznych nazw bzu czarnego - bez lekarski).
W stanie dzikim bez czarny porasta najczęściej różnego rodzaju nieużytki, zarośla śródpolne itp. Poza wspomnianymi wiejskimi zagrodami, sadzi się go także w miastach, ale jego silna ekspansywność powoduje, że czasami nadmiernie się rozmnaża i dlatego przez niektórych jest czasami traktowany jako chwast.
Systematyka |
Najbardziej rozpowszechniony gatunek bzu w Polsce. Posiada liczne odmiany ozdobne (w Polsce niestety rzadko spotykane), różniące się między sobą przede wszystkim kształtem i kolorem lisci; jednymi z bardziej znanych są 'Variegata' (biało nakrapiane liście), 'Purpurea' (odmiana czerwonolistna), 'Aurea' (odmiana żółtolistna) oraz 'Lanciniata' (liście cienkie, postrzępione).
![]() |
Zasięg.
Europa, północna Afryka, Kaukaz, Azja Mniejsza.
Biotop.
Nieużytki, zarośla śródpolne, obrzeża lasów.
Preferencje.
Gatunek mało wymagający, łatwo przystosowujący się do różnych warunków, bardzo ekspansywny, odporny na choroby i szkodniki.
Lubi gleby gliniaste i wapienne, ale przede wszystkim bogate w substancje organiczne (zawierające dużo azotu)1.
Preferuje miejsca wilgotne, choć całkiem dobrze radzi sobie także na suchych stanowiskach. Najlepiej rośnie w półcieniu lub
na stanowiskach nasłonecznionych.
Długość życia i tempo wzrostu.
Krzew stosunkowo krótkowieczny, bardzo szybko rosnący. Osiąga wiek 80-100(120) lat.
__________________________________
1) Z tego powodu często można go spotkać w okolicach gospodarstw rolnych, wybiegów dla drobiu itp.
![]() |
Roślina szczegónie dobrze sprawdzająca się w zadrzewieniach ochronnych przed wiatrem i kurzem, dlatego często sadzona
w obejściach domów i przy drogach. Ze względu na niewielkie wymagania, używana też do rekultywacji jałowych gruntów,
np. rozmaitych nieużytków, poprzemysłowych hałd itp. Jest także cenną rośliną leczniczą2, znajdującą szerokie
zastosowanie w zielarstwie (m.in. do produkcji preparatów przeciwko grypie). Z owoców bzu czarnego produkuje się wina,
nalewki, syropy i dżemy.
__________________________________
2) Właściwości lecznicze posiadają przede wszystkim kwiaty i dojrzałe (czarne) owoce, w mniejszym stopniu kora i liście.
![]() |
Duży krzew liściasty, rzadziej małe, przeważnie wielopniowe drzewo. Rozmiary. Wysokość 6-8(10)m. Średnica pnia 0.2-0.3(0.4)m. Szczegóły pokroju. Pień wielokrotny. Korona szeroka, kopulasta, gęsto ugałęziona. Formy drzewiaste, zwłaszcza stare, samotnie rosnące okazy, przyjmują czasem bardzo malownicze kształty.
![]() |
![]() |
![]() |
Bez czarny występuje zwykle w formie dużego, gęsto ugałęzionego krzewu, rzadziej niewielkiego, przeważnie wielopniowego drzewa. |
![]() |
█ Bez czarny na os. Widok w Krakowie. Drzewo to mierzy aż 9.5m wysokości (PG, 2014, laser). Jego pień rozdziela się poniżej 130cm na dwie części, z których jedna została usunięta, druga natomiast 130cm od ziemi ma obwód równy 0.83m (PG, 2014). Minimalny obwód poniżej rozwidlenia wynosi 1.10m. Więcej informacji na temat rekordowych drzew - patrz dodatek Rekordy.
|
![]() |
System korzeniowy płytki i rozległy, wytrzymały na zasypywanie i zalewanie, nie tworzy odrostów korzeniowych.
![]() |
Jasnoszara, w młodości gładka (posiadająca tylko rzadko rozsiane, drobne, okrągłe przetchlinki), z czasem staje się gruba i miękka, podłużnie bruzdowana i łuszcząca się włókniście.
![]() |
![]() |
Kora młodych drzew jest gładka i pokryta drobnymi przetchlinkami. Z czasem staje się ona podłużnie bruzdowana, a nawet łuszcząca się pionowo włóknistymi pasmami. |
![]() |
Młode pędy kanciaste, początkowo zielonkawe, potem jasnoszare z brodawkowatymi przetchlinkami. Gałązki wypełnione białym, gąbczastym rdzeniem (różnica w stosunku do posiadającego jasnobrązowy rdzeń bzu koralowego). Pąki liściowe jajowate (czasem wygięte), na końcu zaostrzone, wierzchołkowe osadzone parami lub pojedynczo, podobnej wielkości co boczne, bordowe. Pąki kwiatowe kuliste.
![]() |
![]() |
![]() |
Pędy bzu czarnego są wypełnione białym, gąbczastym rdzeniem. |
Ostro-jajowate pąki liściowe mają bordowy kolor. |
![]() |
Blaszkowate, nieparzystopierzaste, złożone z 5-7 listków, długości całkowitej 15-30cm
(na odroślowych długopędach nawet do 50cm!).
Listki eliptyczne, o wymiarach 5-12 x 3-5cm (szczytowy nieco większy niż pozostałe), zaostrzone (często z wyraźnym "kończykiem"),
na brzegu ostro pojedynczo piłkowane, prawie siedzące, z góry ciemnozielone, od spodu jaśniejsze, obustronnie nagie,
po roztarciu nieprzyjemnie pachną. U nasady liści i listków znajdują się specjalne nektarniki wabiące mrówki.
Ustawienie:
naprzeciwległe na rynienkowatych z wierzchu ogonkach.
Okres występowania:
III-X/XI. Przed opadnięciem liście nie zmieniają koloru (blakną jedynie i często pokrywają się
żółtawobrązowymi plamami).
█
Z moich obserwacji wynika, że bez czarny jest absolutnie najwcześniej rozwijającym liście na wiosnę drzewem/krzewem w Polsce
(uwaga ta dotyczy tylko w miarę popularnych i ogólnie znanych w naszym kraju gatunków).
Jego pąki w sprzyjających warunkach mogą się zacząć otwierać już pod koniec lutego(!), natomiast bardziej masowy wysyp
młodych liści ma miejsce przeważnie w połowie marca. Liście rozwijają się jednak powoli, często aż do połowy kwietnia.
Opadają dość późno, zwykle dopiero na początku listopada.
![]() |
|
|
Liście bzu czarnego są pierzasto złożone z 5 eliptycznych, ostro piłkowanych listków. Późną jesienią opadają one bez przebarwienia. |
![]() |
Obupłciowe, owadopylne, zebrane w duże (10-20cm) i płaskie, baldachowate kwiatostany stojące na szczytach pędów.
Pojedyncze kwiaty drobne, o średnicy 5-6(10)mm, kremowobiałe, niezbyt przyjemnie pachnące. Okwiat podwójny, 5-krotny,
pręciki w liczbie 5, kremowożółte.
Okres kwitnienia:
V/VI-VI/VII (długo po rozwinięciu się liści). Kwiaty zakwitają dopiero pod koniec maja, ale ich zawiązki
tworzą się już w marcu lub kwietniu (wraz z rozwojem liści lub niedługo po nim).
█
Kwiaty bzu czarnego są jadalne. Mogą one być np. spożywane w panierce z ciasta naleśnikowego.
Czasami produkuje się z nich także wino.
![]() |
|
|
Drobne, kremowobiałe kwiaty bzu czarnego są zebrane w stojące, baldachowate kwiatostany. |
![]() |
Zebrane po kilkadziesiąt sztuk w zwisające grona, podobne do jagody, małe, kuliste pestkowce o średnicy 3-5(8)mm.
Początkowo są one zielone, w trakcie dojrzewania stają się czerwonawe, po dojrzeniu natomiast przybierają piękny,
błyszczącoczarny kolor. Są mięsiste i bardzo soczyste, a ich sok jest silnie plamiący.
Stanowią cenny pokarm dla ptaków, które przyczyniają się do rozprzestrzeniania gatunku.
Okres dojrzewania owoców:
VIII-IX/X.
█
Bez czarny zaczyna owocować przeważnie już w 3 roku życia.
█
Owoce bzu czarnego są jadalne także dla ludzi. Nie należy jednak spożywać ich na surowo (patrz informacje dodatkowe).
![]() |
|
|
Owoce bzu czarnego to małe, kuliste, błyszczącoczarne pestkowce zebrane w zwisające grona. |
![]() |
Kremowobiałe, efektownie słojowane, miękkie i łatwe do cięcia i polerowania, sporadycznie używane w stolarstwie, do wyrobu zabawek, przyrządów matematycznych itp., jednak ze względu na krzewiastą postać bez większego znaczenia w przemyśle.
![]() |
█
UWAGA! Wszystkie części rośliny są trujące w stanie surowym; wiąże się to z zawartością w ich tkankach glikozydu o nazwie
sabgunigryna. Trucizna rozkłada się w wysokiej temperaturze (gotowanie, smażenie) oraz w trakcie suszenia.
█ Uprawiając bez należy wycinać stare pędy, młode zaś powinno się przycinać w połowie długości.
█ Bez czarny łatwo rozmnaża się z sadzonek. Pędy roczne należy przyciąć jesienią na odcinki zawierające po 5-6 oczek
i wsadzić w ziemię tak, aby wystawały tylko 2 oczka. Po roku otrzymujemy gotowe sadzonki.
![]() |