█ Zapraszam na swoją nową stronę Rejestr Polskich Drzew Pomnikowych (https://www.rpdp.hostingasp.pl), na której znajdą Państwo najbardziej aktualne dane dotyczące rekordowych drzew w Polsce. Strona ma charakter otwarty - każdy może się zarejestrować i po zalogowaniu dodawać do bazy "swoje" drzewa wraz z ich pomiarami oraz zdjęciami. Bez zalogowania program pracuje w trybie "tylko odczyt" - dodawanie wpisów (także ich modyfikacja i usuwanie) nie jest możliwe, jednak bez przeszkód można przeglądać zgromadzone w bazie dane.

Rodzaj obejmujący gatunki w większości okazałych i potężnie zbudowanych drzew liściastych, rzadziej wysokich krzewów. Dęby słyną przede wszystkim z dużych rozmiarów (m.in. są to najgrubsze polskie drzewa - średnica ich pnia może nawet znacznie przekraczać 3m!), solidnej budowy i silnego systemu korzeniowego (mocny jak dąb), a także z długowieczności oraz cennego drewna. Niektóre z nich (np. powszechny u nas dąb szypułkowy) mogą żyć nawet ponad 1000 lat, co czyni je zdecydowanie najbardziej długowiecznymi drzewami liściastymi w Europie. Drewno dębów jest ciężkie, twarde i niezwykle trwałe, dlatego bardzo cenione w budownictwie i przemyśle meblowym. Biorąc pod uwagę wymienione cechy trudno się dziwić, że od zamierzchłych czasów dęby były uważane za jedne z najszlachetniejszych drzew i cieszyły się u ludzi szczególną sympatią. Stanowią też one zdecydowanie najliczniej reprezentowany rodzaj drzew na liście pomników przyrody. Takie powszechnie znane "tuzy" jak Bartek, Napoleon, Bolesław czy Chrobry to właśnie przykłady pomnikowych dębów. Jednym z najbardziej kojarzonych z dębami motywów są ich owoce. Te znane wszystkim doskonale, owalne utwory osadzone w talerzykowatych miseczkach zwane popularnie żołędziami, w sensie botanicznym stanowią formę orzechów. Poza tym, że są jedną z ulubionych zabawek dzieci, które budują z nich tzw. "ludziki", stanowią one bardzo ważny pokarm dla wielu leśnych zwierząt, np. dzików, saren, wiewiórek itp. Bardzo charakterystyczne są także liście dębów - eliptyczne lub (odwrotnie)jajowate posiadają przeważnie po bokach dużą ilość klap. Z powodu swoich cech dęby zawsze były chętnie sadzone w pobliżu siedzib ludzkich, np. w parkach i ogrodach, wzdłuż dróg, przy kościołach, na cmentarzach itp.
█ Już w starożytnej Grecji wierzono, że dąb jest siedzibą najwyższych bóstw - Jowisza i Zeusa. W średniowieczu motywy liści i żołędzi dębu występowały w herbach królewskich i rycerskich, stanowiąc synonim siły i szlachetności. Fascynacja dębami trwa do dziś. Potwierdza to chociażby wspomniana wyżej, zdominowana właśnie przez dęby lista pomników przyrody.
█ Dąb jest jednym z symboli narodowych w wielu krajach, np. w Anglii, Walii, Francji, Niemczech, USA, Estonii, na Litwie oraz w Polsce.

Rodzaj dąb obejmuje około 600 gatunków, z których w Polsce rodzime są trzy: dąb szypułkowy (Q. robur), dąb bezszypułkowy (Q. petraea) oraz dąb omszony (Q. pubescens). Zdecydowanie najbardziej rozpowszechniony jest u nas dąb szypułkowy; to on również osiąga największe rozmiary i najstarszy wiek. Drugi nasz rodzimy gatunek - dąb bezszypułkowy jest znacznie rzadszy, jednak jego pojedyncze osobniki można spotkać na obszarach (zwłaszcza nizinnych) przeważającej części kraju. W/w dęby krzyżują się ze sobą dając mieszańce. Trzecim gatunkiem jest dąb omszony. Drzewo to jest w Polsce do tego stopnia rzadkie (nawet w uprawie!), że jako zagrożone wyginięciem zostało wpisane do Polskiej Czerwonej Księgi Roślin. Jedyne naturalne stanowisko dębu omszonego w Polsce znajduje się w rezerwacie w Bielinku nad Odrą. Na obszarze swojego naturalnego występowania (głównie suche lasy Europy południowej i Azji Mniejszej) dąb omszony tworzy mieszańce z bezszypułkowym.

Kształt liści oraz ich jesienne przebarwienie, a także okres dojrzewania żołędzi stanowią podstawę jednego z najważniejszych podziałów rodzaju na dęby białe i czerwone. Dęby białe (podrodzaj Quercus) posiadają liście o zaokrąglonych klapach, przebarwiające się zwykle na żółto oraz jadalne, dojrzewające w ciągu jednego roku żołędzie. Dębami białymi są wszystkie trzy nasze rodzime dęby: szypułkowy, bezszypułkowy i omszony. Dęby czerwone (podrodzaj Erythrobalanus) posiadają z kolei liście o zaostrzonych klapach, przybierające na jesieni różne odcienie czerwonego koloru, a ich dojrzewające w ciągu dwóch lat żołędzie są niejadalne wskutek gorzkiego smaku. Najczęściej spotykanym w Polsce przedstawicielem dębów czerwonych jest dąb czerwony; znacznie rzadziej można spotkać dęby błotny i szkarłatny.

Z obcych gatunków najbardziej rozpowszechniony w Polsce jest pochodzący z Ameryki Północnej i sadzony tu jako popularne drzewo ozdobne dąb czerwony (Q. rubra). Inne interesujące gatunki to uprawiany ze względu na bardzo grubą, korkową korowinę dąb korkowy (Q. suber), dąb burgundzki (Q. cerris) z miseczkami żołędzi zbudowanymi z długich, frędzelkowatych łusek, dęby szkarłatny (Q. coccinea) i błotny (Q. palustris) z bardzo głęboko powcinanymi klapami liści oraz posiadający niepodobne do innych dębów, eliptyczne, nieklapowane i obrzeżone kolcami liście dąb ostrolistny (Q. ilex).

  Występowanie

Zasięg. Dęby, podobnie zresztą jak blisko z nimi spokrewnione buki, występują prawie wyłącznie na półkuli północnej, w tym głównie w jej strefie umiarkowanej. Sporadycznie zasiedlają także górskie rejony stref subtropikalnych.
Biotop. Drzewa przeważnie domieszkowe (zwłaszcza w lasach liściastych i mieszanych), czasami tworzące czyste drzewostany (dąbrowy), występujące też samotnie na polach szerokich równin.
Preferencje. Drzewa preferujące generalnie gleby świeże, głębokie, żyzne i wilgotne (na których osiągają największe rozmiary), przeważnie światłolubne.

Długość życia i tempo wzrostu. Dęby to najbardziej długowieczne drzewa liściaste w Europie (choć żyjące krócej niż np. cisy). Osiągają wiek 500-1000(1500) lat. U przeważającej liczby gatunków tempo wzrostu jest nieduże (z wyjątkiem początkowego okresu). █ Dożywający ponad 1000 lat dąb szypułkowy to zdecydowanie najbardziej długowieczne drzewo liściaste Europy. Wiek jednego z okazów rosnących na Litwie jest oceniany na około 1500 lat; jest to prawdopodobnie najstarszy dąb w Europie, a równocześnie najstarsze europejskie drzewo liściaste. Podobny wiek posiada rosnący w Niemczech dąb Feme-Eiche (ok. 1400 lat). █ Szacowany na ok. 810 lat dąb szypułkowy Bolesław był do chwili powalenia w 2016 r. uważany przez niektórych specjalistów za najstarsze obecnie drzewo liściaste w Polsce (budziło to jednak w środowisku znaczne kontrowersje). Nieco młodszy był ok. 750-letni Chrobry, który zakończył żywot w 2020 r. Więcej informacji na temat rekordowych drzew - patrz dodatek Rekordy. Adresy ciekawych stron o najstarszych i najpotężniejszych dębach w Europie można znaleźć w wykazie polecanych stron www. → Dąb szypułkowy należy do najpotężniejszych i najbardziej monumentalnych drzew. Osiąga on największe rozmiary i najstarszy wiek spośród wszystkich dębów, dzięki czemu jest też zdecydowanie najliczniej reprezentowanym gatunkiem drzewa na liście pomników przyrody w Polsce. Na zdjęciu po prawej nieżyjący już, ok. 500-letni dąb Wolinianin.   Zastosowanie Ważne drzewa leśne, ze względu na długowieczność stanowiące "trzon" drzewostanów. Często też sadzone jako ozdobne i użytkowe, w tym przede wszystkim dostarczające bardzo cennego drewna. Ze względu na duże rozmiary i monumentalną sylwetkę stanowią ważny czynnik kształtujący krajobraz.   Pokrój / Korzenie Pokrój. Dęby to jedne z najpotężniejszych drzew liściastych świata. Dorastając do 40(50)m ustępują one wprawdzie wysokością wielu drzewom iglastym i niektórym liściastym, jednak pod względem średnicy pnia dochodzącej do 4m i ogromnej grubości konarów, w Europie mogą się z nimi równać jedynie nieliczne drzewa (np. topole białe). Najokazalszą szylwetkę i największe rozmiary (zwł. grubość) osiąga dąb szypułkowy. Dąb bezszypułkowy charakteryzuje się bardziej regularnym pokrojem, osiąga też generalnie nieco mniejsze rozmiary (choć akurat w tej chwili palmę pierszeństwa w Europie pod względem wysokości dzierży właśnie dąb bezszypułkowy). Najmniejszy z naszych rodzimych dębów jest dąb omszony (często też wyrastający w formie krzewu). Z obcych dębów pod względem pokroju na uwagę zasługuje wysoki i smukły dąb błotny. Poza drzewami rodzaj obemuje nieliczne wysokie krzewy. Korzenie. Większość gatunków posiada głęboki i bardzo rozbudowany, mocny, typowy palowy system korzeniowy. █ Najwyższy w Europie dąb to mierzący 44.6m (KR, 2011, laser) dąb bezszypułkowy rosnący w Wipfelsfurt Forest na terenie Bavari w Niemczech. █ Najgrubszym europejskim dębem jest rosnący w Szwecji dąb szypułkowy Kvill Eken. Obwód beczkowatego pnia tego giganta wynosi aż 14.4m (Φ 4.58m)! █ Najgrubszym dębem (i drugim w ogóle najgrubszym drzewem) w Polsce był do niedawna dąb szypułkowy Napoleon. Rósł on na skarpie pradoliny Odry, w odległości 3km na wschód od Zaboru (powiat zielonogórski). Obwód pnia Napoleona mierzony na wysokości pierśnicy wynosił 10.75m (Φ 3.42m) (PG, 2009). Drzewo spłonęło w pożarze 15 listopada 2010 r. Nieco mniejszy obwód pnia, równy 10.07m (Φ 3.21m) (PG, 2013), posiadał dąb szypułkowy Chrobry rosnący w rezerwacie przyrody Buczyna Szprotawska niedaleko miejscowości Piotrowice w woj. lubuskim. Także i to drzewo zostało (w 2014 r.) podpalone przez wandali i zamarło (w 2020 r.). W tej chwili rekord należy do wyżej wspomnianego Dębu Bażyńskiego z Kadyn i wynosi 10.01m. █ Więcej informacji na temat rekordowych drzew - patrz dodatek Rekordy.

  Kora / Pędy i pąki

Kora zależna od gatunku, zwykle ciemnoszara do brunatnoszarej, gruba i głęboko spękana (jednym z wyjątków jest dąb czerwony, którego kora długo pozostaje srebrzystopopielata i gładka; nawet u starych drzew jest ona tylko płytko spękana).
█ Kora większości gatunków dębu zawiera naturalne garbniki. Do niedawna były one powszechnie wykorzystywane w garbarstwie, obecnie zostały jednak w dużej mierze wyparte przez garbniki syntetyczne.
Młode pędy przeważnie kanciaste i nagie (tylko u dębu omszonego krótko, ale wyraźnie omszone - stąd nazwa). Pąki otoczone wieloma łuskami, przeważnie jajowate i lekko zaostrzone, zebrane na końcach pedów po kilka sztuk.

Brunatnoszara kora dębu szypułkowego jest głęboko spękana.	Kora dębu czerwonego długo pozostaje gładka. W młodości jej kolor jest srebrzystopopielaty.	Spękania kory dębu błotnego nie są tak głębokie jak u szypułkowego.

  Liście

Blaszkowate, pojedyncze. Blaszka w zarysie eliptyczna lub odwrotnie jajowata, zazwyczaj typowo dla dębów pierzasto klapowana; klapy od łagodnych i stosunkowo płytkich (np. d. szypułkowy, d. bezszypułkowy) do ostrych i głębokich (np. d. czerwony, d. błotny) a nawet wrębnych (wówczas blaszka pierzastosieczna - np. d. szkarłatny). Istnieją także gatunki o bezklapowych liściach (np. d. ostrolistny). Długość blaszki wynosi przeciętnie od kilku do kilkunastu cm; jedne z największych liści tworzą dęby wielkoowocowy (Q. macrocarpa) - do 30cm długości i węgierski (Q. frainetto) - do 20cm. Liście przeważnie zupełnie nagie lub co najwyżej bardzo rzadko i tylko od spodu owłosione (wyjątkiem jest dąb omszony, u którego są one początkowo obustronnie, potem tylko od spodu wyraźnie omszone - stąd nazwa). Ustawienie: skrętoległe na ogonkach. Okres występowania: Większość gatunków dębu to drzewa zrzucające liście na zimę, choć sporadycznie występują tu też gatunki zimozielone (np. dąb ostrolistny, dąb korkowy). Jesienne przebarwienie od żółtego (dęby białe) do szkarłatnoczerwonego (dęby czerwone).

Niemal siedzące liście dębu szypułkowego posiadają łagodnie wycięte, głębokie i mocno niesymetryczne klapy. U nasady blaszki znajdują się charakterystyczne 'uszka'.	Liście d. bezszypułkowego mają dłuższe (1-3cm) ogonki, a ich klapy są płytsze i bardziej symetryczne niż u dębu szypułkowego. Klinowata nasada blaszki nie posiada wyciętych uszek.	Dąb omszony posiada nieregularnie klapowane liście z tępymi, często falisto powcinanymi klapami. Ich najlepszym znakiem rozpoznawczym jest gęste, białoszare owłosienie spodniej powierzchni (nazwa!) oraz dość długich (1-1.5cm) ogonków.

Głęboko klapowane liście dębu czerwonego posiadają bardzo ostre zęby. Jesienią przebarwiają się one na jaskrawy, czerwonopurpurowy kolor.	Również bardzo ostro, ale jeszcze głębiej klapowane liście występują u dębów błotnego ( po lewej) i szkarłatnego (po prawej).

↑ Niepozorne kwiaty żeńskie dębów są umieszczone w kilkukwiatowych kłosach. U rodzimych dębów szyp. i bezszyp. posiadają one butelkowaty kształt; różnią się głównie długością szypułek. U dębu szyp. (po lewej) szypułki są długie, u bezszyp. (po prawej) - bardzo krótkie lub nie występują w ogóle (kwiaty siedzące). Żółtozielone kwiaty męskie d. szypułkowego są zebrane w luźno zwisające kłosy.   Kwiaty Rozdzielnopłciowe, rozmieszczone jednopiennie, wiatropylne, zebrane zazwyczaj w kłosowate kwiatostany. Kwiatostany męskie luźno zwisające, długie, żółtawozielone, wyrastają z pąków bocznych zeszłorocznych pędów. Pojedyncze kwiaty bardzo drobne. Kwiaty żeńskie pojedyncze lub zebrane w kłosy po kilka sztuk, w zależności od gatunku umieszczone na długich szypułkach (np. d. szypułkowy) lub siedzące (np. d. bezszypułkowy), wyrastają na wierzchołkach tegorocznych pędów. Pojedyncze kwiaty żeńskie drobne i niepozorne, mało widoczne, najczęściej z trójdzielnym, czerwonym znamieniem. Okres kwitnienia: zależny od gatunku, zwykle IV/V-V. Z popularnych w Polsce gatunków najwcześniej kwitnie dąb czerwony - już w drugiej połowie kwietnia (kwiaty męskie).

Owoce i nasiona Tzw. żołędzie - owalne lub pękate orzechy osadzone w półokrągłych lub talerzykowatych miseczkach gęsto pokrytych licznymi, drobnymi łuskami. Ważną cechę identyfikacyjną stanowią szypułki żołędzi. U zdecydowanej większości gatunków są one bardzo krótkie (nigdy nie dłuższe niż ogonek liściowy!) lub nawet w ogóle nie występują, u szypułkowego natomiast - długie i cienkie. Okres dojrzewania owoców: zależny od gatunku, zwykle wczesna i/lub środkowa jesień. Żołędzie dojrzewają w pierwszym (dęby białe) lub drugim (dęby czerwone) roku, okres dojrzewania wynosi od 6 do 18 miesięcy. Opadają przeważnie zaraz po dojrzeniu. █ Lata obfitego owocowania dębów, jako gatunków ciężkoowocowych, przypadają dość rzadko - przeciętnie co 5-8 lat.     Na zdjęciach obok żołędzie dębów szypułkowego i bezszypułkowego. Różnią się one przede wszystkim długością szypułek (u szyp. długie, u bezszyp. bardzo krótkie lub brak), kolorem (u bezszyp. ciemniejsze) oraz występowaniem (d. szyp.) lub nie (d. beszyp.) podłużnych pasków.

→ Żołędzie d. czerwonego mają pękaty kształt. Ich miseczki są płytkie i talerzykowate. →→ Pękate żołędzie d. błotnego mają podobny kształt jak u dębu czerwonego, są jednak od nich o wiele mniejsze. Wielkością i kształtem przypominają nieco orzechy laskowe. →→→ Żołędzie d. ostrolistnego posiadają wydłużony kształt.

  Drewno / Inne informacje

Drewno. Posiada jasny biel i brunatną twardziel, jest pięknie słojowane, twarde, ciężkie i wyjątkowo trwałe, należy do najbardziej cenionych rodzajów drewna, używanych zwłaszcza w przemyśle meblowym i budownictwie.
█ Istnieje pewna ciekawa technika datowania przedmiotów wykonanych z drewna (np. belek historycznych budowli). Polega ona na obserwacji sekwencji grubości słoi występujących w danej próbce. Sekwencja ta ściśle zależy od okresu, z jakiego pochodzi próbka, ponieważ grubość słoi w poszczególnych latach jest wyznaczona przez warunki atmosferyczne panujące w tych latach na danym terenie, a zatem zmiany grubości słoi w kolejnych latach są podobne dla wszystkich drzew danego gatunku rosnących na danym obszarze. Mając wzorcowe próbki drewna o znanych i zachodzących na siebie okresach życia drzew, z których próbki zostały wytworzone, jesteśmy w stanie stworzyć właściwą dla danego gatunku drzewa oraz terenu, na którym rosło, wzorcową sekwencję grubości słoi obejmującą wiele setek lat. Drewno dębowe nadaje się bardzo dobrze do tego rodzaju datowania, gdyż dąb jest drzewem długowiecznym, a jego słoje są wyraźne.

Inne informacje.
█ Dęby wykazują dużą wrażliwość na różnego rodzaju infekcje grzybowe i na mszyce, dlatego drzewa te generalnie nie powinny być przycinane (oczywiście nie dotyczy to usuwania chorych i uszkodzonych gałęzi). Jednym z najbardziej spektakularnych i groźnych szkodników dębów jest pleśń o nazwie Phytophthora ramorum. Grzyb ten potrafi zabić dęba w ciągu zaledwie kilku tygodni(!), dlatego jego angielska nazwa brzmi "Sudden Oak Death", co po polsku znaczy "Nagła śmierć dębu". Wyjątkowo delikatne są też siewki większości popularnych dębów; w szczególności posiadają one zwykle bardzo cienki pień.
█ Liście i żołędzie dębów są bardzo trujące dla koni, ponieważ ich tkanki zawierają kwas garbnikowy. Hodowcy koni powinni więc bezwzględnie ogradzać dęby rosnące na pastwiskach.

Początek strony

MOJEDRZEWA.PL

Copyright © 2006-2024 by Piotr Gach

Zobacz też:
Rejestr Polskich Drzew Pomnikowych
Tomasz Niechoda, Janusz Korbel -
Drzewa Białowieskiego Parku Narodowego
Monumental Trees
Konkurs Drewno jest wspaniałe (Nadleśn. Łopuchówko)