Dąb szypułkowy Quercus robur |
Dąb bezszypułkowy Quercus petraea |
Dąb omszony Quercus pubescens |
Dąb czerwony Quercus rubra |
Dąb błotny Quercus palustris |
... |
♦ Duże rozmiary i potężna sylwetka (główne gatunki). |
♦ Liście odwrotnie jajowate lub eliptyczne, zatokowato klapowane (główne gatunki). |
♦ Żołędzie: owalne lub pękate orzechy osadzone w talerzykowatych (lub półokrągłych) miseczkach. |
♦ Żołędzie wielu gatunków dęba, podobnie zresztą jak orzeszki buków, stanowią dobry surogat kawy. |
|
█ Zapraszam na swoją nową stronę Rejestr Polskich Drzew Pomnikowych (https://www.rpdp.hostingasp.pl), na której znajdą Państwo najbardziej aktualne dane dotyczące rekordowych drzew w Polsce. Strona ma charakter otwarty - każdy może się zarejestrować i po zalogowaniu dodawać do bazy "swoje" drzewa wraz z ich pomiarami oraz zdjęciami. Bez zalogowania program pracuje w trybie "tylko odczyt" - dodawanie wpisów (także ich modyfikacja i usuwanie) nie jest możliwe, jednak bez przeszkód można przeglądać zgromadzone w bazie dane.
Rodzaj obejmujący gatunki w większości okazałych i potężnie zbudowanych drzew liściastych, rzadziej wysokich krzewów.
Dęby słyną przede wszystkim z dużych rozmiarów (m.in. są to najgrubsze polskie drzewa - średnica ich pnia może nawet znacznie
przekraczać 3m!), solidnej budowy i silnego systemu korzeniowego (mocny jak dąb), a także z długowieczności oraz
cennego drewna. Niektóre z nich (np. powszechny u nas dąb szypułkowy) mogą żyć nawet ponad 1000 lat, co czyni je zdecydowanie
najbardziej długowiecznymi drzewami liściastymi w Europie.
Drewno dębów jest ciężkie, twarde i niezwykle trwałe, dlatego bardzo cenione w budownictwie i przemyśle meblowym.
Biorąc pod uwagę wymienione cechy trudno się dziwić, że od zamierzchłych czasów dęby były uważane za jedne z najszlachetniejszych
drzew i cieszyły się u ludzi szczególną sympatią. Stanowią też one zdecydowanie najliczniej reprezentowany rodzaj drzew na liście
pomników przyrody. Takie powszechnie znane "tuzy" jak Bartek, Napoleon, Bolesław czy Chrobry to właśnie przykłady pomnikowych dębów.
Jednym z najbardziej kojarzonych z dębami motywów są ich owoce. Te znane wszystkim doskonale, owalne utwory osadzone
w talerzykowatych miseczkach zwane popularnie żołędziami, w sensie botanicznym stanowią formę orzechów.
Poza tym, że są jedną z ulubionych zabawek dzieci, które budują z nich tzw. "ludziki", stanowią one bardzo ważny pokarm
dla wielu leśnych zwierząt, np. dzików, saren, wiewiórek itp.
Bardzo charakterystyczne są także liście dębów - eliptyczne lub (odwrotnie)jajowate posiadają przeważnie po bokach dużą ilość klap.
Z powodu swoich cech dęby zawsze były chętnie sadzone w pobliżu siedzib ludzkich, np. w parkach i ogrodach, wzdłuż dróg,
przy kościołach, na cmentarzach itp.
█
Już w starożytnej Grecji wierzono, że dąb jest siedzibą najwyższych bóstw - Jowisza i Zeusa. W średniowieczu motywy liści i żołędzi
dębu występowały w herbach królewskich i rycerskich, stanowiąc synonim siły i szlachetności.
Fascynacja dębami trwa do dziś. Potwierdza to chociażby wspomniana wyżej, zdominowana właśnie przez dęby lista pomników przyrody.
█
Dąb jest jednym z symboli narodowych w wielu krajach, np. w Anglii, Walii, Francji, Niemczech, USA, Estonii, na Litwie oraz w Polsce.
Systematyka |
Rodzaj dąb obejmuje około 600 gatunków, z których w Polsce rodzime są trzy: dąb szypułkowy (Q. robur), dąb bezszypułkowy (Q. petraea) oraz dąb omszony (Q. pubescens). Zdecydowanie najbardziej rozpowszechniony jest u nas dąb szypułkowy; to on również osiąga największe rozmiary i najstarszy wiek. Drugi nasz rodzimy gatunek - dąb bezszypułkowy jest znacznie rzadszy, jednak jego pojedyncze osobniki można spotkać na obszarach (zwłaszcza nizinnych) przeważającej części kraju. W/w dęby krzyżują się ze sobą dając mieszańce. Trzecim gatunkiem jest dąb omszony. Drzewo to jest w Polsce do tego stopnia rzadkie (nawet w uprawie!), że jako zagrożone wyginięciem zostało wpisane do Polskiej Czerwonej Księgi Roślin. Jedyne naturalne stanowisko dębu omszonego w Polsce znajduje się w rezerwacie w Bielinku nad Odrą. Na obszarze swojego naturalnego występowania (głównie suche lasy Europy południowej i Azji Mniejszej) dąb omszony tworzy mieszańce z bezszypułkowym.
Kształt liści oraz ich jesienne przebarwienie, a także okres dojrzewania żołędzi stanowią podstawę jednego z najważniejszych podziałów rodzaju na dęby białe i czerwone. Dęby białe (podrodzaj Quercus) posiadają liście o zaokrąglonych klapach, przebarwiające się zwykle na żółto oraz jadalne, dojrzewające w ciągu jednego roku żołędzie. Dębami białymi są wszystkie trzy nasze rodzime dęby: szypułkowy, bezszypułkowy i omszony. Dęby czerwone (podrodzaj Erythrobalanus) posiadają z kolei liście o zaostrzonych klapach, przybierające na jesieni różne odcienie czerwonego koloru, a ich dojrzewające w ciągu dwóch lat żołędzie są niejadalne wskutek gorzkiego smaku. Najczęściej spotykanym w Polsce przedstawicielem dębów czerwonych jest dąb czerwony; znacznie rzadziej można spotkać dęby błotny i szkarłatny.
Z obcych gatunków najbardziej rozpowszechniony w Polsce jest pochodzący z Ameryki Północnej i sadzony tu jako popularne drzewo
ozdobne dąb czerwony (Q. rubra).
Inne interesujące gatunki to uprawiany ze względu na bardzo grubą, korkową korowinę dąb korkowy (Q. suber),
dąb burgundzki (Q. cerris) z miseczkami żołędzi zbudowanymi z długich, frędzelkowatych łusek,
dęby szkarłatny (Q. coccinea) i błotny (Q. palustris) z bardzo głęboko powcinanymi klapami liści
oraz posiadający niepodobne do innych dębów, eliptyczne, nieklapowane i obrzeżone kolcami liście
dąb ostrolistny (Q. ilex).
Gatunki szczegółowo opisane w serwisie |
Dąb szypułkowy |
Bardzo okazałe i potężnie zbudowane drzewo liściaste o grubym, stosunkowo krótkim pniu i rozłożystej koronie wspartej
na ogromnych, przeważnie nieregularnie powyginanych konarach. Poza dużymi rozmiarami i atletyczną sylwetką słynie
przede wszystkim z długowieczności, niezwykle cennego drewna i silnego systemu korzeniowego ("mocny jak dąb").
Cechy te powodują, że dąb szypułkowy jest powszechnie uważany za jedno z najszlachetniejszych drzew i praktycznie wszędzie
na terenie swojego występowania cieszy się wyjątkowym szacunkiem i sympatią.
Znajduje to potwierdzenie w fakcie, że jest on zdecydowanie najliczniej reprezentowanym gatunkiem drzewa na liście pomników przyrody;
najbardziej znane w Polsce drzewa pomnikowe takie jak Bartek, Chrobry, Dąb Bażyńskiego czy wreszcie słynne Dęby Rogalińskie Lech, Czech i Rus
to właśnie dęby szypułkowe.
Swoją "pozycję społeczną" zawdzięczają one nie tylko najstarszemu wiekowi spośród wszystkich drzew liściastych rosnących w Polsce
(do około 800 lat), ale też temu, że są naszymi najgrubszymi (nawet ponad 3m średnicy!) i chyba najbardziej monumentalnie
wyglądającymi drzewami.
Jeśli zatem pokusić się o analogię do świata zwierząt, to dąb, zwłaszcza zaś największy i najpotężniejszy z nich - dąb szypułkowy,
wydaje się być idealnym odpowiednikiem lwa (lub, jak kto woli, słonia). "Król drzew", podobnie jak większość innych dębów,
wyróżnia się odwrotnie jajowatymi, wieloklapowymi liśćmi a także bardzo charakterystycznymi owocami, które mają postać znanych
wszystkim żołędzi. Dąb szypułkowy jest chętnie sadzony w pobliżu siedzib ludzkich, np. w parkach i przy domach,
wzdłuż dróg, przy kościołach, na cmentarzach itp. Przede wszystkim jednak jest on najważniejszym w Polsce leśnym drzewem liściastym
(i trzecim w ogóle, po sośnie i świerku).
Więcej informacji... |
Dąb bezszypułkowy |
Prawdopodobnie większość ludzi mówiąc "dąb" ma na myśli powszechnie znanego dęba szypułkowego i nawet nie zdaje sobie sprawy
z istnienia jego bliskiego krewniaka, którym jest także rodzimy w Polsce dąb bezszypułkowy.
Nie powinno to dziwić zważywszy na fakt, że oba gatunki są do siebie bardzo podobne, a dąb bezszypułkowy występuje w naszym kraju
zdecydowanie rzadziej niż szypułkowy.
Gdyby chcieć jednym zdaniem streścić różnice pomiędzy dwoma wyżej wymienionymi gatunkami, można powiedzieć, że dąb bezszypułkowy
posiada ogólnie bardziej regularną budowę przy nieco mniejszych osiąganych rozmiarach i nieco mniejszej długości życia.
Owa regularność budowy dotyczy zarówno pokroju z prostym i widocznym zwykle do samego wierzchołka pniem, jak i cech
związanych z poszczególnymi organami, np. bardziej symetrycznych liści.
Najpewniejsza jednak metoda odróżnienia dębu bezszypułkowego od szypułkowego wiąże się z długością szypułek żołędzi.
Jak sama nazwa wskazuje, u dębu bezszypułkowego nie występują one w ogóle (żołędzie siedzące) lub są bardzo krótkie.
Więcej informacji... |
Dąb omszony |
Ktoś, kto słowo dąb kojarzy z wielkimi rozmiarami i potężną sylwetką, z pewnością byłby zaskoczony lub nawet nieco rozczarowany
widząc niepozornego dęba omszonego. Drzewo to bowiem, osiągające zaledwie kilkanaście (do 20) metrów wysokości i około 1m średnicy pnia
zdecydowanie ustępuje rozmiarami swoim większym braciom - dębom szypułkowemu i bezszypułkowemu.
Istnieje jednak kilka powodów, które sprawiają, że dąb omszony jest absolutnie wyjątkowym drzewem.
Zacznijmy od tego, że gatunek ten posiada w Polsce tylko jedno jedyne naturalne stanowisko, które na dodatek
stanowi północną granicę zasięgu gatunku. Stanowisko to jest zlokalizowane w rezerwacie Bielinek nad Odrą
(dokładniej w okolicach miejscowości Markocin w gminie Cedynia w woj. zachodniopomorskim), na stromo opadającej
do rzeki skarpie. Inną wyjątkową cechą dębu omszonego, której zresztą gatunek ten zawdzięcza swoją nazwę,
jest trwałe owłosienie spodniej strony blaszki liściowej (wraz z ogonkiem) ale także pąków, pędów i młodych gałązek.
Więcej informacji... |
Dąb czerwony |
Wysokie i okazałe drzewo liściaste o grubym, zwykle nisko rozgałęzionym pniu i rozłożystej koronie wspartej na kilku
potężnych, często łukowato wygiętych konarach. Wyróżnia się przede wszystkim dużymi, głęboko i bardzo ostro klapownymi liśćmi,
które jesienią przebarwiają się na niezwykle efektowny, jaskrawoczerwony lub purpurowy kolor (stąd nazwa).
Dąb czerwony został sprowadzony do Europy z Ameryki Północnej w XVII w. (po raz pierwszy - do Szwajcarii w 1691 r.).
Początkowo był on na naszym kontynencie tylko drzewem ozdobnym oraz wprowadzanym do kontrolowanych upraw leśnych,
jednak ze względu na swój ekspansywny charakter szybko zaczął się spontanicznie rozprzestrzeniać w lasach i wypierać rodzime dęby.
Obecnie drzewo to występuje dość licznie w europejskich lasach, gdzie jest czasami traktowane jako chwast.
Nadal sadzi się je, ale głównie w tzw. ekotonach, tj. na skrajach lasów oraz stosuje do zalesiania luk w drzewostanach sosnowych.
W Polsce z uwagi na swoje niewątpliwe walory dekoracyjne dąb czerwony jest jednym z najchętniej sadzonych drzew ozdobnych
i stanowi najczęściej spotykany obcy gatunek dębu (także w formie zdziczałej w lasach).
Więcej informacji... |
Zasięg.
Dęby, podobnie zresztą jak blisko z nimi spokrewnione buki, występują prawie wyłącznie na półkuli północnej, w tym głównie
w jej strefie umiarkowanej. Sporadycznie zasiedlają także górskie rejony stref subtropikalnych.
Biotop.
Drzewa przeważnie domieszkowe (zwłaszcza w lasach liściastych i mieszanych), czasami tworzące czyste drzewostany (dąbrowy),
występujące też samotnie na polach szerokich równin.
Preferencje.
Drzewa preferujące generalnie gleby świeże, głębokie, żyzne i wilgotne (na których osiągają największe rozmiary),
przeważnie światłolubne.
Długość życia i tempo wzrostu.
Dęby to najbardziej długowieczne drzewa liściaste w Europie (choć żyjące krócej niż np. cisy). Osiągają wiek 500-1000(1500) lat.
U przeważającej liczby gatunków tempo wzrostu jest nieduże (z wyjątkiem początkowego okresu).
Dąb szypułkowy należy do najpotężniejszych i najbardziej monumentalnych drzew. Osiąga on największe rozmiary i najstarszy wiek spośród wszystkich dębów, dzięki czemu jest też zdecydowanie najliczniej reprezentowanym gatunkiem drzewa na liście pomników przyrody w Polsce. Na zdjęciu po prawej nieżyjący już, ok. 500-letni dąb Wolinianin.
Zastosowanie
Ważne drzewa leśne, ze względu na długowieczność stanowiące "trzon" drzewostanów. Często też sadzone jako ozdobne i użytkowe,
w tym przede wszystkim dostarczające bardzo cennego drewna. Ze względu na duże rozmiary i monumentalną sylwetkę stanowią
ważny czynnik kształtujący krajobraz.
Pokrój / Korzenie
Pokrój. Dęby to jedne z najpotężniejszych drzew liściastych świata.
Dorastając do 40(50)m ustępują one wprawdzie wysokością wielu drzewom iglastym i niektórym liściastym,
jednak pod względem średnicy pnia dochodzącej do 4m i ogromnej grubości konarów, w Europie mogą się z nimi równać
jedynie nieliczne drzewa (np. topole białe).
Najokazalszą szylwetkę i największe rozmiary (zwł. grubość) osiąga dąb szypułkowy. Dąb bezszypułkowy charakteryzuje się
bardziej regularnym pokrojem, osiąga też generalnie nieco mniejsze rozmiary (choć akurat w tej chwili palmę pierszeństwa
w Europie pod względem wysokości dzierży właśnie dąb bezszypułkowy). Najmniejszy z naszych rodzimych dębów jest dąb omszony
(często też wyrastający w formie krzewu). Z obcych dębów pod względem pokroju na uwagę zasługuje wysoki i smukły dąb błotny.
Poza drzewami rodzaj obemuje nieliczne wysokie krzewy.
Korzenie. Większość gatunków posiada głęboki i bardzo rozbudowany, mocny, typowy palowy system korzeniowy.
|
Kora zależna od gatunku, zwykle ciemnoszara do brunatnoszarej, gruba i głęboko spękana
(jednym z wyjątków jest dąb czerwony, którego kora długo pozostaje srebrzystopopielata i gładka;
nawet u starych drzew jest ona tylko płytko spękana).
█
Kora większości gatunków dębu zawiera naturalne garbniki. Do niedawna były one powszechnie wykorzystywane w garbarstwie,
obecnie zostały jednak w dużej mierze wyparte przez garbniki syntetyczne.
Młode pędy przeważnie kanciaste i nagie (tylko u dębu omszonego krótko, ale wyraźnie omszone - stąd nazwa).
Pąki otoczone wieloma łuskami, przeważnie jajowate i lekko zaostrzone, zebrane na końcach pedów po kilka sztuk.
Brunatnoszara kora dębu szypułkowego jest głęboko spękana. |
Kora dębu czerwonego długo pozostaje gładka. W młodości jej kolor jest srebrzystopopielaty. |
Spękania kory dębu błotnego nie są tak głębokie jak u szypułkowego. |
Blaszkowate, pojedyncze. Blaszka w zarysie eliptyczna lub odwrotnie jajowata, zazwyczaj typowo dla dębów pierzasto klapowana; klapy od łagodnych i stosunkowo płytkich (np. d. szypułkowy, d. bezszypułkowy) do ostrych i głębokich (np. d. czerwony, d. błotny) a nawet wrębnych (wówczas blaszka pierzastosieczna - np. d. szkarłatny). Istnieją także gatunki o bezklapowych liściach (np. d. ostrolistny). Długość blaszki wynosi przeciętnie od kilku do kilkunastu cm; jedne z największych liści tworzą dęby wielkoowocowy (Q. macrocarpa) - do 30cm długości i węgierski (Q. frainetto) - do 20cm. Liście przeważnie zupełnie nagie lub co najwyżej bardzo rzadko i tylko od spodu owłosione (wyjątkiem jest dąb omszony, u którego są one początkowo obustronnie, potem tylko od spodu wyraźnie omszone - stąd nazwa). Ustawienie: skrętoległe na ogonkach. Okres występowania: Większość gatunków dębu to drzewa zrzucające liście na zimę, choć sporadycznie występują tu też gatunki zimozielone (np. dąb ostrolistny, dąb korkowy). Jesienne przebarwienie od żółtego (dęby białe) do szkarłatnoczerwonego (dęby czerwone).
Niemal siedzące liście dębu szypułkowego posiadają łagodnie wycięte, głębokie i mocno niesymetryczne klapy. U nasady blaszki znajdują się charakterystyczne 'uszka'. |
Liście d. bezszypułkowego mają dłuższe (1-3cm) ogonki, a ich klapy są płytsze i bardziej symetryczne niż u dębu szypułkowego. Klinowata nasada blaszki nie posiada wyciętych uszek. |
Dąb omszony posiada nieregularnie klapowane liście z tępymi, często falisto powcinanymi klapami. Ich najlepszym znakiem rozpoznawczym jest gęste, białoszare owłosienie spodniej powierzchni (nazwa!) oraz dość długich (1-1.5cm) ogonków. |
Głęboko klapowane liście dębu czerwonego posiadają bardzo ostre zęby. Jesienią przebarwiają się one na jaskrawy, czerwonopurpurowy kolor. |
Również bardzo ostro, ale jeszcze głębiej klapowane liście występują u dębów błotnego ( po lewej) i szkarłatnego (po prawej). |
KwiatyRozdzielnopłciowe, rozmieszczone jednopiennie, wiatropylne, zebrane zazwyczaj w kłosowate kwiatostany. Kwiatostany męskie luźno zwisające, długie, żółtawozielone, wyrastają z pąków bocznych zeszłorocznych pędów. Pojedyncze kwiaty bardzo drobne. Kwiaty żeńskie pojedyncze lub zebrane w kłosy po kilka sztuk, w zależności od gatunku umieszczone na długich szypułkach (np. d. szypułkowy) lub siedzące (np. d. bezszypułkowy), wyrastają na wierzchołkach tegorocznych pędów. Pojedyncze kwiaty żeńskie drobne i niepozorne, mało widoczne, najczęściej z trójdzielnym, czerwonym znamieniem. Okres kwitnienia: zależny od gatunku, zwykle IV/V-V. Z popularnych w Polsce gatunków najwcześniej kwitnie dąb czerwony - już w drugiej połowie kwietnia (kwiaty męskie). |
Owoce i nasiona
Tzw. żołędzie - owalne lub pękate orzechy osadzone w półokrągłych lub talerzykowatych miseczkach gęsto pokrytych licznymi,
drobnymi łuskami. Ważną cechę identyfikacyjną stanowią szypułki żołędzi. U zdecydowanej większości gatunków są one bardzo krótkie
(nigdy nie dłuższe niż ogonek liściowy!) lub nawet w ogóle nie występują, u szypułkowego natomiast - długie i cienkie.
Okres dojrzewania owoców:
zależny od gatunku, zwykle wczesna i/lub środkowa jesień. Żołędzie dojrzewają w pierwszym (dęby białe) lub drugim (dęby czerwone)
roku, okres dojrzewania wynosi od 6 do 18 miesięcy. Opadają przeważnie zaraz po dojrzeniu.
|
→ Żołędzie d. czerwonego mają pękaty kształt. Ich miseczki są płytkie i talerzykowate. →→ Pękate żołędzie d. błotnego mają podobny kształt jak u dębu czerwonego, są jednak od nich o wiele mniejsze. Wielkością i kształtem przypominają nieco orzechy laskowe. →→→ Żołędzie d. ostrolistnego posiadają wydłużony kształt. |
Drewno. Posiada jasny biel i brunatną twardziel, jest pięknie słojowane, twarde, ciężkie i wyjątkowo trwałe,
należy do najbardziej cenionych rodzajów drewna, używanych zwłaszcza w przemyśle meblowym i budownictwie.
█
Istnieje pewna ciekawa technika datowania przedmiotów wykonanych z drewna (np. belek historycznych budowli).
Polega ona na obserwacji sekwencji grubości słoi występujących w danej próbce. Sekwencja ta ściśle zależy od okresu,
z jakiego pochodzi próbka, ponieważ grubość słoi w poszczególnych latach jest wyznaczona przez warunki atmosferyczne
panujące w tych latach na danym terenie, a zatem zmiany grubości słoi w kolejnych latach są podobne dla wszystkich drzew danego gatunku
rosnących na danym obszarze. Mając wzorcowe próbki drewna o znanych i zachodzących na siebie okresach życia drzew, z których
próbki zostały wytworzone, jesteśmy w stanie stworzyć właściwą dla danego gatunku drzewa oraz terenu, na którym rosło,
wzorcową sekwencję grubości słoi obejmującą wiele setek lat. Drewno dębowe nadaje się bardzo dobrze do tego rodzaju datowania,
gdyż dąb jest drzewem długowiecznym, a jego słoje są wyraźne.
Inne informacje.
█
Dęby wykazują dużą wrażliwość na różnego rodzaju infekcje grzybowe i na mszyce, dlatego drzewa te generalnie nie powinny
być przycinane (oczywiście nie dotyczy to usuwania chorych i uszkodzonych gałęzi).
Jednym z najbardziej spektakularnych i groźnych szkodników dębów jest pleśń o nazwie Phytophthora ramorum.
Grzyb ten potrafi zabić dęba w ciągu zaledwie kilku tygodni(!), dlatego jego angielska nazwa brzmi "Sudden Oak Death",
co po polsku znaczy "Nagła śmierć dębu".
Wyjątkowo delikatne są też siewki większości popularnych dębów; w szczególności posiadają one zwykle bardzo cienki pień.
█
Liście i żołędzie dębów są bardzo trujące dla koni, ponieważ ich tkanki zawierają kwas garbnikowy.
Hodowcy koni powinni więc bezwzględnie ogradzać dęby rosnące na pastwiskach.