ATLAS DRZEW POLSKI - publikacja na podstawie niniejszej strony
ATLAS DRZEW POLSKI - wydanie 2
Ostatnia
modyfikacja:
2023-08-31

1. Wprowadzenie

Licznik odwiedzin:

Drzewa

Drzewa i krzewy mają kluczowe znaczenie dla życia na Ziemi. Dzięki prowadzonemu na ogromną skalę procesowi fotosyntezy, są one głównym lądowym producentem tlenu w atmosferze i zarazem głównym konsumentem atmosferycznego dwutlenku węgla, produkują też największą spośród wszystkich roślin lądowych ilość substancji organicznych, będących pokarmem dla ludzi i zwierząt oraz głównym budulcem ich ciał. Drzewa i krzewy stanowią najważniejszy składnik lasów, tworząc środowisko życia dla innych roślin i większości zwierząt. Kolejną ważną rolą jest stabilizacja klimatu poprzez utrzymywanie odpowiedniej wilgotności powietrza. Wreszcie korzenie drzew i krzewów spowalniają procesy erozji oraz przyczyniają się do umacniania brzegów rzek, jezior i mórz.

Także w codziennym życiu człowieka znaczenie drzew trudno jest przecenić. Od niepamiętnych czasów ludzie sadzą je i wykorzystują do najróżniejszych celów. Żeby wymienić tylko najważniejsze, powiedzmy o niezwykle szerokim zastosowaniu drewna w budownictwie i przemyśle meblowym, do produkcji papieru oraz jako opał, o owocach wykorzystywanych nie tylko do konsumpcji, ale też jako cenny surowiec w najróżniejszych branżach, np. do produkcji leków, farb, olejów itp., wreszcie o pełnionych przez drzewa funkcjach ochrony przed hałasem, kurzem, wiatrem i słońcem a także ich dekoracyjnym i rekreacyjnym znaczeniu.

Pożytki płynące dla człowieka ze współistnienia z drzewami można by wymieniać w nieskończoność. Jest ich tak wiele i są one tak znaczące, że niezmiernie trudno wyobrazić sobie życie człowieka bez tego towarzyszącego mu wiernie od zarania dziejów, wielkiego, milczącego przyjaciela.

Mamutowiec olbrzymi Grizzly Giant
Mamutowiec olbrzymi Grizzly Giant. Fot. Wikipedia.
Zdjęcie pobrano z witryny angielskiej Wikipedii

Drzewa to niezwykle fascynujące organizmy. Pod wieloma względami są one tak spektakularne, że nie mogą się z nimi równać żadne inne istoty żywe. Weźmy na przykład pod uwagę osiągane rozmiary. Wbrew pozorom to nie dinozaury ani nawet płetwal błękitny, a właśnie drzewa są najpotężniejszymi organizmami żywymi, jakie kiedykolwiek istniały na naszej planecie. Doskonałą tego ilustracją są rosnące w Kalifornii mamutowce olbrzymie i sekwoje wieczniezielone. Największy żyjący obecnie osobnik mamutowca olbrzymiego - drzewo o nazwie General Sherman, którego wiek szacuje się na 2700 lat, posiada przy wysokości 84m i średnicy pnia 7.7m (u podstawy 11.1m!) masę około 1400 ton, co stanowi ponad 7-krotność masy największego zwierzęcia wszechczasów - płetwala błękitnego! A trzeba dodać, że General Sherman wcale nie jest największym zarejestrowanym kiedykolwiek mamutowcem; prawdziwy rekord należał zapewne do nieżyjącego już niestety osobnika tego samego gatunku - drzewa o nazwie Ojciec Lasu, które mierzyło 135m wysokości i posiadało pień o średnicy prawie 12m! Notowane też były dużo starsze okazy mamutowca, dochodzące nawet do 4000 lat.
█ Jeśli uwzględnimy tzw. osobniki klonalne, czyli kolonie drzew o tym samym kodzie genetycznym, stanowiących odrośla wspólnego systemu korzeniowego, to okaże się, że najmasywniejszym drzewem świata jest rosnąca w stanie Utah w USA topola osikowa Pando, której łączną masę szacuje się na 6.5 tys. ton! Drzewo to jest najcięższym znanym organizmem Wszechczasów!

Obecnie mamutowiec olbrzymi jest w posiadaniu rekordu masy; rekord wysokości należy natomiast do sekwoi wieczniezielonej o nazwie Hyperion i wynosi nieco ponad 115m. Jest to watrość nie tylko zupełnie nieosiągalna dla organizmów innych niż drzewa, ale wielokrotnie (w większości przypadków nawet kilkadziesiąt do kilkuset razy!) przekraczająca ich możliwości.
█ Do niedawna za najwyższe drzewo świata uznawano Stratosferycznego Giganta - sekwoję wieczniezieloną rosnącą w Redwood State Park w Kalifornii. Drzewo to przy średnicy pnia wynoszącej 5.18m mierzy ponad 113m wysokości. W październiku 2006 świat obiegła informacja, że rekord ten został pobity przez trzy inne sekwoje, w tym wspomnianego Hyperiona (więcej - patrz Aktualności).
10 paźdiernika 2008 r. opublikowano informację o znalezieniu nowego najwyższego liściastego drzewa świata - jest nim rosnący na Tasmanii i mierzący niemal 100m eukaliptus królewski o nazwie The Centurion. Co ciekawe, najwyższe w ogóle zarejestrowane kiedykolwiek drzewo to także eukaliptus królewski. Został on ścięty w Australii w 1885 r., kiedy mierzył 143m! Wartość ta odpowiada mniej więcej granicznej wysokości, na jaką wiązki przewodzące (wykorzystujące właściwość lepkości cieczy) są w stanie doprowadzić wodę, a więc całkiem możliwe, że wymienione drzewo było najwyższym, jakie kiedykolwiek rosło na Ziemi.

Światowy rekord obwodu pnia należy do rosnącego w Meksyku cypryśnika meksykańskiego i wynosi 44.14m (Φ 14.05m). Nieco mniejszą grubość osiągają afrykańskie baobaby i rosnące na Wyspach Kanaryjskich draceny smocze. Mowa tu rzecz jasna o pojedynczych pniach; pnie wielokrotne mogą osiągać jeszcze większe rozmiary (nawet 55m obwodu!). W Polsce najgrubszym drzewem jest obecnie platan klonolistny rosnący w Chojnie (woj. zachodniopomorskie), którego obwód pnia wynosi 10.94m (Φ 3.48m) (PG, 2023).

Dąb Bartek
Najbardziej znane polskie drzewo - około 700-letni
dąb szypułkowy Bartek.

Potężne rozmiary nie są jedyną cechą wyróżniają drzewa spośród innych organizmów żywych, na uwagę zasługuje także ich wyjątkowa długowieczność. Niekwestionowanym rekordzistą pod tym względem jest rosnący na pustyniach Arizony krzew kreozotu, którego wiek szacuje się na 11700 lat! Tuż za kreozotem plasują się już "pełnokrwiste" drzewa, a ich listę otwierają rosnące w Górach Białych w paśmie Sierra Nevada (USA) sosny sędziwe liczące odpowiednio ponad 5000 lat (nienazwany osobnik) i ok. 4850 lat (Matuzalem).
█ Ścięte w 1964 r. drzewo tego samego gatunku - Ptolomeusz - miało już wtedy 4844 słoje. Okazuje się zresztą, że wymienione osobniki to "młodzieniaszki" w porównaniu ze znalezionymi w ich najbliższej okolicy obumarłymi drzewami, w których naliczono bez mała 7000 słoi!
█ Według niektórych źródeł jeszcze starszy od w/w nienazwanego rekordzisty oraz Matuzalem jest pewien liczący ok. 6000 lat baobab afrykański.
█ I znów, jeśli tak jak w przypadku masy uwzględnimy osobniki klonalne, bezkonkurencyjna okazuje się wymieniona wcześniej topola osikowa Pando. Jej wiek szacuje się 12-80 tysięcy lat! Drzewo to jest absolutnie najstarszym znanym żyjącym organizmem na Ziemi! Na podobnej zasadzie jeden z odkrytych w 2008 roku w Szwecji klonalnych osobników świerka pospolitego liczy 9550 lat, a kilka(naście) innych - ok. 8000 lat (więcej - patrz Aktualności).
Kolejne miejsca na liście najbardziej długowiecznych roślin wszechczasów zajmują m.in.: cedr libański (ok. 4000 lat), mamutowiec olbrzymi (3266 lat), sosna oścista (2435 lat), sekwoja wieczniezielona (2200 lat), sosna balfouriana (2110 lat) i cis pospolity (ponad 2000 lat). Najstarszym (nieklonalnym) drzewem Europy jest cis pospolity rosnący w miejscowości Fortingall w Szkocji; jego wiek mieści się w granicach 2000-3000 lat. Także polskie najstarsze drzewo to cis pospolity - rośnie on w Henrykowie Lubańskim i liczy około 1250 lat. Z polskich drzew liściastych rekord długowieczności należał do 2020 r. do rosnącego w woj. lubuskim 750-letniego dębu szypułkowego Chrobry. Obecnie najstarsze są prawdopodobnie dwa ok. 720-letnie dęby: Bażyńskiego z Kadyn i Jan Kazimierz z Bąkowa, a następnie ok. 710-letni Bartek z Bartkowa pod Zagnańskiem. Podane wyżej przykłady można oczywiście traktować jako w pewnym sensie ekstremalne. Jednak nawet większość zupełnie pospolitych drzew dożywa nieporównanie bardziej sędziwego wieku niż jakiekolwiek inne organizmy. Imponujący przecież wiek 400 lat jest dość łatwo osiągany przez całkiem liczną grupę gatunków, do której należą choćby znane wszystkim dęby, lipy, sosny, modrzewie czy orzechy włoskie.

Wiek drzew jako poszczególnych osobników bywa jak widać imponujący. Dotyczy to jednak także "wieku gatunkowego". Przedstawicielami najstarszej i najbardziej prymitywnej grupy roślin drzewiastych są bardzo nieliczne już dziś paprocie drzewiaste - rośliny tego typu pojawiły się na Ziemi około 300 mln lat temu! Z kolei najstarszym żyjącym obecnie gatunkiem drzewa jest miłorząb dwuklapowy (Ginkgo biloba) - gatunek ten istnieje ponad 200 mln lat1.

__________________________________
1) Precyzyjnie rzecz biorąc wiek gatunku Ginkgo biloba wynosi około 40 mln lat, jednak znaleziono skamieniałości datowane na 200(-250) mln lat, które niemal idealnie do niego pasują. Oznacza to, że niektóre wymarłe dziś, a żyjące ponad 200 mln lat temu gatunki z rodziny miłorzębowatych były prawie identyczne jak miłorząb dwuklapowy.


Najstarszym żyjącym obecnie gatunkiem drzewa
jest miłorząb dwuklapowy. Gatunek ten istnieje
na Ziemi ponad 200 milionów lat!

Przechodzimy obecnie do bardziej szczegółowego omówienia drzew i krzewów. Omówienie to zawiera następujące porozdziały:

- Rośliny drzewiaste

- Drzewa i krzewy

- Drzewo czy krzew?

- Krzewy

- Elementy morfologii i fizjologii drzew i krzewów

- Prehistoria

- Elementy systematyki roślin