ATLAS DRZEW POLSKI - publikacja na podstawie niniejszej strony
ATLAS DRZEW POLSKI - wydanie 2
Ostatnia
modyfikacja:
2013-06-30

1.1. Rośliny drzewiaste

Licznik odwiedzin:

Rośliny drzewiaste charakteryzują się występowaniem w ich organizmach zdrewniałych tkanek
Zdrewnienie tkanek roślin drzewiastych to wynik występowania w nich
ligniny - substancji o wyjątkowych właściwościach mechanicznych.

Aby dobrze zrozumieć czym są drzewa i krzewy, należy najpierw zdefiniować nieco bardziej ogólne pojęcie roślin drzewiastych, do których drzewa i krzewy wspólnie należą.

Roślinami drzewiastymi nazywamy rośliny wytwarzające
w swoim organiźmie zdrewniałe tkanki
(dotyczy to zarówno
korzenia, jak i pędu), dzięki którym przyjmują one sztywną,
najczęściej wyprostowaną konstrukcję i bardzo długo żyją

w porównaniu z pozostałymi roślinami.

Drzewiastość oznacza więc pewnego rodzaju formę życia, polegającą na wytwarzaniu przez roślinę zdrewniałych tkanek. I to właśnie, a nie, jak mogłoby się wydawać, pokrój rośliny, jest podstawowym kryterium odróżniającym rośliny drzewiaste od innych (okazuje się bowiem, że choć w niewielkiej ilości, to jednak występują w przyrodzie rośliny zielne o pokroju drzewa). Należy wyraźnie podkreślić, że drzewiastość nie jest pojęciem związanym z systematyką. Nie istnieje bowiem żadna jednostka systematyczna grupująca rośliny drzewiaste; rośliny te są wymieszane wraz ze wszystkimi innymi i porozrzucane po wielu rodzinach, rzędach, klasach itp. Może się to wydawać się zaskakujące, ale przykładowo dwa duże drzewa: modrzew i wiąz są od siebie systematycznie bardziej odległe niż ten sam ogromny wiąz i niewielka, będąca rośliną zielną pokrzywa! Ponieważ systematyka jest odzwierciedleniem filogenetyki, wynika stąd także, że drzewiastość nie jest bezpośrednio związana z pokrewieństwem - zarówno rośliny drzewiaste, jak i zielne pojawiały się na różnych etapach rozwoju życia na Ziemi i niejednokrotnie jedne powstawały przez ewolucję drugich i na odwrót. Tak więc raz jeszcze powtórzmy: drzewiastość nie jest kategorią systematyczną wynikającą z pokrewieństwa, ale jedną z form życiowych, spotykanych w najróżniejszych taksonach. Na czym polega owa forma życiowa i jakie daje korzyści? Otóż zdrewnienie tkanek pozwala roślinom drzewiastym na wytworzenie sztywnej konstrukcji, w tym przede wszystkim pnia utrzymującego całość w wyprostowanej pozycji. Dzięki takiej budowie rośliny drzewiaste, w odróżnieniu od zielnych, mogą samodzielnie rozrastać się wzwyż i osiągać bardzo dużą wysokość - największą spośród wszystkich organizmów żywych, jakie kiedykolwiek istniały na Ziemi. Oczywiście jest to bardzo ważne w aspekcie walki o dostęp do światła. Inna istotna cecha wiążąca się ze zdrewnieniem tkanek to trwałość i długowieczność roślin drzewiastych. Dzięki zdrewniałym tkankom rośliny te mogą żyć w prawie niezmienionej postaci przez kilkadziesiąt, kilkaset, a przypadku niektórych gatunków nawet przez kilka tysięcy lat - zdecydowanie najdłużej spośród wszystkich organizmów żyjących kiedykolwiek na naszej planecie.

Występowanie zdrewniałych tkanek wiąże się z jeszcze jednym istotnym elementem, odróżniającym rośliny drzewiaste od wszystkich pozostałych roślin. Otóż w odróżnieniu od bylin i roślin jednorocznych, rośliny drzewiaste dużą część wytwarzanej biomasy gromadzą w zdrewniałych częściach, a więc zachowują na trwałe. Na zimę zrzucają one (ewentualnie) tylko liście, podczas gdy rośliny zielne tracą całą wyprodukowaną w ciągu roku biomasę. Dzięki zdrewnieniu tkanek rośliny drzewiaste są więc zaprogramowane na ciągły przyrost, od narodzin aż do śmierci. Oczywiście tempo wzrostu z biegiem czasu maleje, jednak drzewo cały czas rośnie (jeśli już nie wzwyż to przynajmniej pod względem obwodu pnia). Zaprzestanie wzrostu przez dłuższy okres jest jednoznaczne ze zbliżającą się śmiercią drzewa. Zwróćmy uwagę, że jest to zupełnie wyjątkowa cecha roślin drzewiastych - większość pozostałych organizmów zatrzymuje wzrost po osiągnięciu dojrzałości, a więc w stosunkowo młodym wieku. Bardzo wytrzymałą mechanicznie konstrukcję rośliny drzewiaste zawdzięczają ligninie - substancji wykazującej niezwykle dużą odporność na ściskanie i rozciąganie przy jednoczesnej znacznej elastyczności. Dodatkowo lignina posiada stosunkowo mały ciężar właściwy i dobre właściwości izolacyjne. To dzięki tym cechom zbudowane z komórek zawierających ligninę drewno jest tak doskonałym i znajdującym tak wszechstronne zastosowanie materiałem.

Rośliny drzewiaste
Diagram 1.1.1. Podział roślin drzewiastych.

Niezależnie od tego, co zostało wyżej powiedziane o braku bezpośredniego związku pomiędzy drzewiastością a pokrewieństwem, tak się akurat składa, że obecnie żyjące drzewa i krzewy w ogromnej większości należą do najwyżej rozwiniętych organizmów roślinnych na Ziemi. Pomijając nieco niżej zorganizowane i zdecydowanie mniej liczne gatunkowo, reprezentowane głównie przez drzewa iglaste rośliny nagozalążkowe oraz należące już dziś do absolutnej rzadkości żywe skamieliny - paprocie drzewiaste, zdecydowana większość gatunków reprezentujących drzewiastą formę życia wchodzi w skład gromady roślin okrytozalążkowych, a więc znajduje się na szczycie hierarchii ewolucyjnej świata roślin. Żyjące dziś rośliny drzewiaste przedstawia diagram po prawej stronie (więcej na ten temat w rozdziale Elementy systematyki roślin).