█ Zapraszam na swoją nową stronę Rejestr Polskich Drzew Pomnikowych (https://www.rpdp.hostingasp.pl), na której znajdą Państwo najbardziej aktualne dane dotyczące rekordowych drzew w Polsce. Strona ma charakter otwarty - każdy może się zarejestrować i po zalogowaniu dodawać do bazy "swoje" drzewa wraz z ich pomiarami oraz zdjęciami. Bez zalogowania program pracuje w trybie "tylko odczyt" - dodawanie wpisów (także ich modyfikacja i usuwanie) nie jest możliwe, jednak bez przeszkód można przeglądać zgromadzone w bazie dane.

Rodzaj obejmujący głównie nieduże drzewa oraz krzewy liściaste. Wyróżniają się one przede wszystkim baldachowatymi owocostanami złożonymi z małych, jabłkowatych owocków, które u większości gatunków są efektownie zabarwione na błyszczącoczerwony lub pomarańczowy kolor. To właśnie te dekoracyjne owocostany, popularnie nazywane jarzębiną czynią z jarząbów jedne z najbardziej lubianych roślin ozdobnych, często sadzonych w obejściach domów, ogrodach, parkach, na osiedlach, przy drogach itp.

Rodzaj jarząb jest dość liczny gatunkowo - obejmuje on co najmniej 80 gatunków, a według niektórych źródeł liczba ta może sięgać nawet 200. Do tego dochodzi ogromna ilość odmian i form (tworzących także rozmaite rasy geograficzne) powstałych zarówno spontanicznie na skutek naturalnej tendencji gatunków jarząba do krzyżowania się, jak i sztucznie wyhodowanych. Wykazują one bardzo dużą zmienność formy i niejednokrotnie sprawiają sporo trudności przy klasyfikacji czy identyfikacji nawet specjalistom. Aby nieco ułatwić poruszanie się po tak rozbudowanym rodzaju, gatunki jarząba są często grupowane w podrodzajach różniących się głównie kształtem i owłosieniem liści oraz budową owoców; jeden z takich podziałów przedstawia poniższa tabela:

W Polsce naturalnie występuje 5(-8) gatunków jarząba, z których zdecydowanie najczęściej spotykany jest zwany popularnie jarzębiną jarząb pospolity (S. aucuparia) - niewielkie drzewo z pierzasto złożonymi, nieowłosionymi liśćmi. Wysoko w górach rośnie lekko skarłowaciały podgatunek górski jarząbu pospolitego (S. aucuparia ssp. glabrata). Gatunki jarząba krzyżują się ze sobą, ale także dają wiele mieszańców międzyrodzajowych (m.in. z aroniami, głogami i gruszami). Ostatnio coraz częściej sadzi się (zwłaszcza w miastach) pochodzącego głównie ze Skandynawii, ale posiadającego także i w Polsce swoje nieliczne stanowiska naturalne jarząba szwedzkiego (S. intermedia). Drzewo to jest naturalnym mieszańcem jarząba pospolitego i mącznego. Wyróżnia się przede wszystkim pojedynczymi, pierzasto klapowanymi liśćmi, które z góry posiadają dość charakterystyczne, ciemno niebieskozielone zabarwienie, a od spodu są pokryte szarobiałym kutnerem. Kolejnym ciekawym i również naszym rodzimym gatunkiem jest jarząb brekinia (S. torminalis). Brzęk, bo tak potocznie jest on nazywany, osiąga wyjątkową jak na swój rodzaj wysokość (nawet do 25m) i posiada niesymetrycznie, dłoniasto klapowane liście podobne do występujących u klonów. W górach zachodniej i centralnej Europy (m.in. Pireneje, Alpy) występuje jarząb górski (S. mougeotii; nie mylić ze wspomnianym wyżej podg. górskim j. pospolitego). Z innych rodzimych gatunków można jeszcze u nas spotkać (naturalnie tylko w górach - Karkonosze, Tatry, Pieniny) wymienionego wyżej jarząba mącznego (S. aria) czyli tzw. mąkinię, posiadającego pojedyncze, eliptyczne i bezklapowe, filcowato owłosione od spodu liście a także występującego w Polsce tylko na nielicznych stanowiskach w Tatrach jarząba nieszpułkowego
(S. chamaemespilus). Dość nietypowym gatunkiem jarząbu jest nie występujący u nas naturalnie jarząb domowy (S. domestica). To okazałe drzewo z prostym i wysokim pniem oraz pierzasto złożonymi liśćmi, podobnymi do występujących u jarząba pospolitego, na tle innych jarząbów wyróżnia się stosunkowo dużymi (nawet do 3cm), gruszkowatymi owocami, które na dodatek nie są czerwone czy pomarańczowe, ale zielonobrązowe. Jarząb domowy jest obecnie trochę zapomnianym drzewem, a szkoda bo może on stanowić bardzo atrakcyjną roślinę ozdobną.

  Występowanie

Zasięg. Strefa umiarkowana (w mniejszym stpniu także chłodna i ciepła) półkuli północnej, głównie w Europa i Azja, częściowo też północna Afryka.
Biotop. Na stanowiskach naturalnych jarząby występują najczęściej w zadrzewieniach śródpolnych oraz jako domieszka w lasach liściastych i mieszanych (zwłaszcza na ich skrajach). Rosną zwykle pojedynczo lub w niewielkich skupiskach.
█ Na dużych wysokościach występuje podgatunek górski jarząbu pospolitego (S. aucuparia ssp. glabrata). Często można spotkać jego rosnące z rzadka powyżej górnej granicy lasu pojedyncze osobniki, pięknie wkomponowane w kosówkę porastającą górskie zbocza.
Preferencje. Większość gatunków jarząba rośnie dobrze na glebach przeciętnych, jednak wymaga stosunkowo dużej ilości ciepła i światła. Rodzaj zawiera m.in. gatunki pionierskie, tj. o wyjątkowo małych wymaganiach, bardzo odporne na suszę (np. j. pospolity) i na zanieczyszczenia powietrza (np. j. szwedzki).
Długość życia i tempo wzrostu. Rośliny krótkowieczne, dość wolno rosnące. Osiągają przeważnie wiek 100-200 lat.
█ Najstarszym w Polsce jarząbem był jarząb szwedzki rosnący w Salinie w gm. Gniewino w woj. pomorskim. Drzewo to liczy około 210 lat (patrz też dodatek Rekordy).

  Zastosowanie

Głównie jako rośliny ozdobne ze względu na bardzo dekoracyjne owoce (u wielu gatunków utrzymujące się przez całą zimę), w mniejszym stopniu także na obfite kwiatostany i efektowne jesienią liście. Drewno jarząbów jest czasem wykorzystywane w przemyśle meblowym, z kory produkuje się barwniki, a owoce są wykorzystywane do produkcji dżemów, galaretek, wódek oraz niektórych leków.

  Pokrój / Korzenie

Pokrój. Jarząby to generalnie niezbyt wysokie i raczej mało okazałe drzewa lub krzewy liściaste. W zależności od gatunku osiągają one wysokość od kilku do kilkunastu metrów. Jednym z wyjątków jest jarząb brekinia - okazałe drzewo przekraczające 20m wysokości (z kolei jednym z najmniejszych jarząbów jest j. nieszpułkowy - zaledwie 1-2m krzew). System korzeniowy przeważnie dość głęboki i mocny.
█ Najgrubszym (i najstarszym) w jarząbem w Polsce był jarząb szwedzki rosnący w Salinie niedaleko Gdańska. Obwód jego pnia wynosił około 4.40m (Φ 1.40m). Drzewo to prawdopodobnie już jednak nie istnieje.

↓ Jarząb pospolity to niewielkie drzewo liściaste o dość cienkim, często wielokrotnym pniu oraz okrągławej lub eliptycznej koronie.	↓ Jarząb szwedzki posiada krępą sylwetkę z grubym, krótkim pniem i regularnie kulistą, bardzo gęsto ugałęzioną koroną.
→ Największy przedstawiciel rodzaju - jarząb brekinia to okazałe drzewo liściaste osiągające 25m wysokości i ponad 1m pierśnicy.

Kora / Pędy i pąki Kora najczęściej dość gładka (wyjątkami są m.in. jarząby domowy, brekinia i szerokolistny - gatunki o mocno, tafelkowato spękanej korze podobnej do kory gruszy pospolitej). Pędy zróżnicowane na długo- i krótkopędy. Pąki mieszane, często owłosione, różnie zabarwione (np. u j. pospolitego fioletowe, u szwedzkiego bązowe, u domowego zaś - zielone). → / →→ Kora większości jarząbów pozostaje gładka nawet u starych drzew (na zdjęciu po lewej kora jarząbu pospolitego). Jednym z wyjątków jest posiadający tafelkowato spękaną korę jarząb szerokolistny (S. latifolia - po prawej).

Liście

Blaszkowate, o zróżnicowanej i zmiennej formie (nawet w obrębie tego samego gatunku!). W zależności od gatunku pojedyncze - w tym pierzasto lub dłoniasto klapowane oraz bezklapowe - albo nieparzystopierzaste. (istnieją też gatunki o liściach częściowo pierzasto złożonych, a częściowo klapowanych). Cechą wspólną jest piłkowany brzeg liści (listków). U j. pospolitego i domowego liście są nieparzystopierzaste i prawie nagie, podczas gdy j. mączny posiada pojedyncze, regularnie eliptyczne i gęsto owłosione od spodu liście. Także pojedyncze, ale wąskoeliptyczne, nieco skórzaste i prawie nagie liście tworzy j. nieszpułkowy. Pojedyncze liście j. brekinii są nieregularnie dłoniasto klapowane (podobne do klonowych). Z kolei u j. szwedzkiego, będącego mieszańcem j. pospolitego i mącznego, mają one formę pośrednią pomiędzy gatunkami rodzicielskimi, tzn. są pojedyncze i w ogólnym zarysie eliptyczne (cecha odziedziczona po j. mącznym), ale równocześnie pierzasto klapowane, jak gdyby z wyraźną tendencją do podziału (cecha odziedziczona po j. pospolitym). Jeszcze ciekawsze liście tworzy stanowiący krzyżówkę jarząbów pospolitego i szwedzkiego jarząb pośredni (S. hybrida) - w dolnej części są one pierzaste, zbudowane z 1-3 par niezależnych listków, w górnej zaś tylko powcinane - podobne do występujących u j. szwedzkiego. Ustawienie: skrętoległe na ogonkach. Okres występowania: liście opadają na zimę.

Liście jarząbów są bardzo zróżnicowane, od pierzasto złożonych, występujących u jarząba pospolitego (powyżej) poprzez pojedyncze, dłoniasto klapowane liście j. brekinii, pierzasto klapowane liście j. szwedzkiego i górskiego, aż do eliptycznych, bezklapowych liści j. mącznego.

  Kwiaty

Obupłciowe¹, owadopylne, zebrane na końcach pędów w wielokwiatowe, gęste, stojące podbaldachy (wyjątkowo u j. nieszpułkowego kwiatostany są skąpokwiatowe). Pojedyncze kwiaty niewielkie (jedne z największych u j. domowego - do 1.5cm średnicy), najczęściej białe lub kremowe (rzadziej różowe - np. j. nieszpułkowy), zwykle nieprzyjemnie pachnące (trójmetyloamina). Okwiat podwójny, pięciokrotny. Okres kwitnienia: V-VI(VII).
__________________________________
1) Jednym z wyjątków jest j. nieszpułkowy, którego kwiaty często są rozdzielnopłciowe.

Kwiaty jarząbów są zebrane w baldachachowate, białe kwiatostany (na zdjęciu po lewej kwiaty jarząbu pospolitego, poniżej - jarząbu szwedzkiego).

  Owoce i nasiona

Nieduże, jabłkowate (rzadziej gruszkowate) owocki zebrane w baldachachowate owocostany, w większości przypadków nazwywane jarzębiną. Zabarwienie zależne od gatunku i odmiany, przy czym zdecydowanie przeważają błyszczące odcienie koloru czerwonego i pomarańczowego (dużo rzadziej występują kolory takie jak brązowy, żółty i biały). Efektowne ubarwienie przyciąga liczne ptaki, które roznoszą nasiona. Największe - do 3cm średnicy, a przy tym dość nietypowe w ramach rodzaju (gruszkowate, zielonobrązowe z rumieńcami) owoce tworzy jarząb domowy. Jarząb mączny wyróżnia się z kolei tworzonymi stosunkowo nielicznie, mało jaskrawymi owocami koloru pomarańczowoczerwonego. Okres dojrzewania owoców: VIII-X (przykładowo owoce jarząba pospolitego zaczynają zwykle dojrzewać już w drugiej połowie sierpnia, podczas gdy u jarząba szwedzkiego jest to najczęściej pierwsza połowa września).

Niewielkie owoce jarząbów są zwykle błyszczącopomarańczowe lub czerwone i zebrane w gęste, zwisające baldachgrona (na zdjęciach owoce jarząbu pospolitego i jarząbu szwedzkiego).

  Drewno

W zależności od gatunku posiada różne odcienie brązu, jest efektownie słojowane, gęste i twarde, a przy tym elastyczne i łatwe w obróbce, doskonale nadaje się do toczenia, jest używane przede wszystkim w tokarstwie i rzeźbiarswie, ale także do wyrobu mebli.

Początek strony

MOJEDRZEWA.PL

Copyright © 2006-2024 by Piotr Gach

Zobacz też:
Rejestr Polskich Drzew Pomnikowych
Tomasz Niechoda, Janusz Korbel -
Drzewa Białowieskiego Parku Narodowego
Monumental Trees
Konkurs Drewno jest wspaniałe (Nadleśn. Łopuchówko)