Skrzydłorzech kaukaski (Pterocarya fraxinifolia) ang. Caucasian Wingnut

Średniej wielkości drzewo liściaste posiadające nieregularny, często też rosochaty i pokryty licznymi odroślami pień oraz szeroką i gęstą koronę. Latem łatwo je rozpoznać nawet ze znacznej odległości po wyjątkowo długich (nawet do 50cm!), zwisających owocostanach. Wyróżniają się one na tle ciemnozielonych liści swoim jasnozielonym kolorem i zwisając pionowo w dół przywodzą na myśl... damską biżuterię (a dokładniej długie wisiory, które panie często wieszają sobie na uszach). Jeśli dokładniej przyjrzymy się takiemu "wisiorowi", to okaże się, że jest on zbudowany z kilkudziesięciu oskrzydlonych orzeszków. Co ciekawe, orzeszki te do złudzenia przypominają... miniaturową głowę słonia! Poza ozdobnymi owocostanami, charakterystyczne dla skrzydłorzecha kaukaskiego są jego bardzo duże (nawet do 60cm!), pierzasto złożone liście. Składają się one z 11-25 błyszcząco ciemnozielonych listków, które późną jesienią przybierają zazwyczaj intensywnie żółty kolor. Ciekawie wyglądają pąki liściowe skrzydłorzecha kaukaskiego. Są one pozbawione ochronnych łusek, a ich powierzchnia, podobnie jak rozwijających się liści, posiada niezwykle efektowny, rdzawobrunatny kolor i ziarnistą strukturę przypominającą brokat.

Wymienione cechy w połączeniu z malowniczym pokrojem czynią ze skrzydłorzecha kaukaskiego piękne i wyjątkowo interesujące drzewo, drzewo mogące stanowić wspaniałą ozdobę każdego parku czy większego ogrodu. Do tej beczki miodu trzeba jednak dodać łyżkę dziegciu. Otóż dużą wadą gatunku z użytkowego punktu widzenia jest niebywała wręcz intensywność tworzenia odrośli korzeniowych. Wyrastają one w ogromnych ilościach nawet bez uszkodzenia korzeni, a kiedy zaczniemy je kosić, nowe tworzą się ze zwielokrotnioną siłą. Czasami można obserwować dosłownie setki odroślowych pędów otaczających pień. Tępienie ich jest jak przysłowiowa walka z wiatrakami. Najlepiej potraktować je po prostu jako integralną część wizerunku drzewa lub nawet jako dodatkowy element dekoracyjny.

Skrzydłorzech kaukaski pochodzi z południowo-zachodniej Azji; w Europie drzewo to jest uprawiane od około 150 lat. Do Polski przywędrowało nieco później i na razie występuje tu dość rzadko, a znaleźć je można głównie w parkach.

Systematyka

Najczęściej uprawiany i w zasadzie jedyny spotykany w Europie gatunek skrzydłorzecha.

Występowanie / Zastosowanie

Zasięg. Południowo-zachodnia Azja, w tym głównie Kaukaz (stąd nazwa) i Iran. W Europie uprawiany przede wszystkim jako drzewo ozdobne, ale czasami też sadzony (poza Polską) w eksperymentalnych uprawach leśnych.
Biotop. Głównie górskie lasy, najczęściej w okolicach rzek i zbiorników wodnych.
Preferencje. Gleby świeże i wilgotne do mokrych, przepuszczalne. Gatunek bardzo lubiący wilgoć - najlepiej rosnący w okolicach rzek, znoszący bez trudu nawet długotrwałe zalewy, wymagający stanowisk nasłonecznionych, nie tolerujący zacienienia, dorosłe osobniki mrozoodporne, jednak podobnie jak orzechy, bardzo wrażliwe na wiosenne przymrozki (zwłaszcza występujące w trakcie rozwoju liści i młodych pędów).
Długość życia i tempo wzrostu. Drzewo o stosunkowo krótkiej do średniej długości życia, (bardzo) szybko rosnące (szczególnie na wilgotnych glebach). Osiąga wiek 150-250 lat.
█ Wg C. Pacyniaka, najstarszy w Polsce skrzydłorzech kaukaski rośnie w Szprotawie w woj. lubuskim i liczy ok. 230 lat.
Zastosowanie Piękne drzewo ozdobne, sadzone głównie w parkach, wzdłuż alei i w dużych ogrodach. Z jego miękkiego drewna produkuje się głównie papier, rzadziej meble i okleiny.

Pokrój

Średniej wielkości drzewo liściaste z nisko rozgałęzionym, często wielokrotnym pniem oraz szeroką i gęstą koroną. Potrzebuje dużo miejsca, najlepiej sadzić je pojedynczo w celu uwypuklenia pokroju. Rozmiary. Wysokość 15-20(25)m. Średnica pnia 1.25-1.5(1.75)m.
█ Jak podaje strona Tall Trees, najwyższy w Europie skrzydłorzech kaukaski rośnie w Ultrecht w Holandii i mierzy 31.4m (JPh, 2011, laser). Najgrubsze w Polsce drzewo tego gatunku rośnie we wsi Dzikowo (8km na zachód od Barlinka) i posiada pień o obwodzie 5.72m (Φ 1.82m). Więcej informacji na temat rekordowych drzew - patrz dodatek Rekordy.
Szczegóły pokroju. Pień krótki, nisko rozgałęziony na konary, często wielokrotny, u starych drzew nieregularny, posiadający liczne deformacje i narośla, miejscami pokryty gęstymi wiązkami pędów odroślowych. Korona najpierw jajowata, potem okrągława, szeroka i kopulasto wysklepiona, gęsta. Konary grube i mocne.

→
Skrzydłorzech kaukaski to średniej wielkości drzewo liściaste
z szeroką, jajowatą lub okrągławą, gęsto ugałęzioną koroną.

Na starość skrzydłorzechy przyjmują często niezwykle malowniczy pokrój. Ich wielokrotne, bardzo zdeformowane pnie pokryte licznymi guzowatymi naroślami i wiązkami odrośli tworzą niesamowity klimat. Dotyczy to zwłaszcza grup złożonych z większej liczby starych drzew tego gatunku, takich jak np. w Parku Decjusza w Krakowie, gdzie złożony z sędziwych skrzydłorzechów lasek sprawia wręcz surrealistyczne wrażenie.

Po prawej:
Pień skrzydłorzechów kaukaskich bardzo często
bywa wielokrotny. Na zdjęciu piękny, wielopniowy okaz
rosnący w jednym z wrocławskich parków.

U dołu:
Grupa kilkudziesięciu starych skrzydłorzechów kaukaskich
w Parku Decjusza w Krakowie należy z pewnością
do najbardziej urokliwych parkowych miejsc w mieście.
Wykrzywione upływem czasu, mocno zdeformowane drzewa
tworzą jedyny w swoim rodzaju bajkowy, czasem może
jednak nieco "horrorystyczny" klimat.

Produkowane w ogromnych ilościach odrośla korzeniowe
skrzydłorzecha kaukaskiego tworzą bardzo gęste zarośla
(koszone jeszcze bardziej się zagęszczają - poniżej).

Korzenie

System korzeniowy dość płytki, jednak bardzo rozległy i mocny, zapewniający drzewu dużą stabilność i odporność na przewrócenie przez wiatr. Wytwarza niezwykle intensywnie odrośla korzeniowe (nawet poza rzutem poziomym korony!), które tworzą malownicze kępy oraz drzewa o wielokrotnych pniach.
█ Skrzydłorzech kaukaski jest jednym z drzew tworzących największą ilość odrośli korzeniowych. Wyrastają one nawet bez uszkodzenia korzeni. Intensywność ich wytwarzania, zwłaszcza po skoszeniu, jest tak wielka, że może stanowić nie lada problem.

Kora

Jasnoszara do ciemnoszarej (czasami nawet czarniawa), głęboko podłużnie spękana.

→ / →→
Szara i gładka początkowo kora
skrzydłorzecha kaukaskiego z czasem staje się
ciemniejsza i głęboko, podłużnie spękana.

Pędy i pąki

Młode pędy oliwkowozielone do zielonobrązowych, pokryte woskowatym nalotem, nieowłosione, z licznymi żółtymi przetchlinkami, posiadają blaszkowaty, podzielony na komory rdzeń (cecha wspólna z należącymi do tej samej rodziny orzechami). Drzewo tworzy liczne odrośla od pnia; czasami wyrastają one gęstymi kępami i pokrywają znaczną część jego powierzchni. Pąki podługowate, w kolorze cynamonu, bezłuskowe, bardzo krótko owłosione, przeważnie osadzone na trzoneczkach (sylleptyczne pędy boczne).
█ Zaraz po wytworzeniu pąki mają zwykle płaski kształt i przylegają do pędów niczym przyklejone kawałki plasteliny (patrz zdjęcie poniżej w środku).
█ Młode pędy skrzydłorzecha (podobnie zresztą jak liście) są wyjątkowo wrażliwe na niewielki nawet mróz - często zdarza się, że całkowicie przemarzają one już podczas listopadowych przymrozków. Zimą natomiast nie pomaga nawet szczelne osłonięcie młodego drzewka kilkoma warstwami agrowłókniny - na wiosnę zdecydowana większość jego ubiegłorocznych pędów będzie z pewnością obumarłych (zczernieją).


Bezłuskowe pąki, podobnie jak rozwijające się z nich liście, posiadają przepiękny, rdzawobrunatny kolor. Struktura ich powierzchni przypomina brokat.		Rdzeń pędów skrzydłorzecha kaukaskiego jest blaszkowato podzielony na komory.

Liście

Blaszkowate, nieparzystopierzaste, złożone z 11-21(25) listków, bardzo duże - długości całkowitej 30-40(60!)cm. Listki wąsko-eliptyczne, długości 6-12cm, na brzegu delikatnie piłkowane, siedzące lub osadzone na bardzo krótkim ogonku, gęsto rozmieszczone na osi (czasami zachodzące na siebie), z góry błyszcząco ciemnozielone, od spodu jaśniejsze i matowe, z gwiazdkowatymi kępkami białych lub brązowawych włosków. Oś liścia i nerwy zielonkawożółte. Ustawienie: naprzemianległe na mocno zgrubiałych u podstawy ogonkach. Okres występowania: IV-X/XI(XI). Liście rozwijają się na wiosnę nieco wcześniej niż u innych orzechowatych - zwykle już w drugiej połowie kwietnia. █ Skrzydłorzech kaukaski jest jednym z pierwszych drzew otwierających pąki liściowe na wiosnę. Zawiązki liści pokazane w sekcji pędy i pąki pojawiają się już w połowie lutego. Rozwój liści jest jednak wyjątkowo wolny - nawet po upływie półtora miesiąca, tj. na początku kwietnia, liście nadal nie są jeszcze zielone i wyglądają tak jak na zdjęciu poniżej w górnym lewym rogu. Jesienią liście długo utrzymują zielony kolor. Przed opadnięciem, co najczęściej ma miejsce w pierwszej połowie listopada, przebarwiają się na żółto, rzadziej opadają zielone. █ Liście skrzydłorzecha są niezwykle czułe na niskie temperatury. Październikowe przymrozki rzędu -3°C powodują często natychmiastowe zczernienie i opadnięcie liści.



Wielkie, pierzasto złożone liście skrzydłorzecha kaukaskiego w sprzyjających warunkach mogą osiągać nawet 60cm długości! Zaraz po rozwinięciu ich kolor, podobnie jak pąków, z których powstały, jest rdzawobrązowy (u góry po lewej). Ogonek liścia jest mocno zgrubiały u podstawy (u dołu po lewej).


Późną jesienią liście przebarwiają się na żółto.


Kotki męskie skrzydłorzecha kaukaskiego są grube, łukowato wygięte i mają żywozielony kolor. Różowoczerwone kotki żeńskie są znacznie dłuższe i cieńsze od męskich; wyrastają one zwykle pojedynczo (na zdjęciu po lewej jedna kotka żeńska i kilka męskich). Przekwitając kotki żeńskie bardzo się wydłużają i stają zielone (po prawej).

Kwiaty

Rozdzielnopłciowe, rozmieszczone jednopiennie, wiatropylne, zebrane w zwisające, kotkowate kwiatostany. Kotki męskie zgrupowane po kilka sztuk na ubiegłorocznych przyrostach, stosunkowo grube (zwłaszcza młode), często lekko łukowato wygięte, długości 6-10cm, żywozielone. Kotki żeńskie wyrastające mniej licznie i zazwyczaj pojedynczo na nowych przyrostach, kłosowate, od początku dłuższe (10-20cm) i smuklejsze od męskich, a w trakcie przekwitania dodatkowo bardzo się wydłużające, różowawe. Pojedyncze kwiaty bardzo drobne i niepozorne. Okres kwitnienia: IV/V-V (wraz z rozwojem liści lub nieco później). Kwiaty zakwitają w drugiej połowie lub pod koniec kwietnia, przekwitają w drugiej połowie maja.

Owoce i nasiona

Małe, niekształtne, 1-nasienne orzeszki wyposażone w dwa półkoliste skrzydełka (stąd nazwa rodzaju), o łącznej szerokości 1-2cm, zebrane po kilkadziesiąt sztuk w bardzo długie, kotkowate, zwisające, jasnozielone owocostany. Długość owocostanu zawiera się zwykle w przedziale 30-40cm, ale może dochodzić nawet do 60cm! Nasiono trwale ukryte w orzeszku. Okres dojrzewania owoców: VII-IX.
█ Oskrzydlone orzeszki skrzydłorzecha kaukaskiego wyglądają jak miniaturki głowy słonia afrykańskiego. Są one czasami, podobnie jak żołędzie i kasztany, używane do tworzenia ozdób i zabawek dla dzieci.

→
Jasnozielone owoce
skrzydłorzecha kaukaskiego
są zebrane w bardzo długie
(nawet ponad 50cm!),
zwisające owocostany,
utworzone z kilkudziesięciu
niewielkich, oskrzydlonych
orzeszków.
Pojedyncze orzeszki
przypominają kształtem
głowę słonia.

Drewno

Białe, lekkie i mocne, dość miękkie, ze względu na bardzo ładny wizerunek znajduje zastosowanie do wyrobu mebli i oklein (tzw. orzech kaukaski), choć jego wartość zmniejszają bardzo gęste rozgałęzienia, jest używane także do produkcji papieru, idealnie nadaje się do rzeźbienia.

Inne informacje

█ Skrzydłorzechy powinny być przycinane tylko latem, ponieważ w zimie i na wiosę wykazują tendencję do nadmiernego wydzielania soku (tzw. "płacz", inaczej "krwawienie"). Sadzić należy je wiosną.
█ Młode drzewka są niezwykle wrażliwe nie tylko na mrozy, ale także na na wiosenne i jesienne przymrozki (patrz opis pędów i liści).

Galeria zdjęć

Zobacz galerię...

Początek strony

MOJEDRZEWA.PL

Zobacz też:
Rejestr Polskich Drzew Pomnikowych
Tomasz Niechoda, Janusz Korbel -
Drzewa Białowieskiego Parku Narodowego
Monumental Trees
Konkurs Drewno jest wspaniałe (Nadleśn. Łopuchówko)