♦ Okazałe drzewo liściaste o dość atletycznej budowie, z grubymi, powyginanymi konarami. |
♦ Kora białopopielatoszara, długo jasna i gładka. |
♦ Pędy grube, młode zielonoczerwone, potem brązowoszare, z dużymi bliznami liściowymi w kształcie podkowy. |
♦ Liście pierzasto złożone z 7(5-9) dużych, owalnych, całobrzegich listków - szczytowy największy, młode czerwonawe. |
♦ Owoce: tzw. orzechy włoskie - kulistoowalne nibypestkowce z miękką i pękającą, zieloną okrywą oraz zdrewniałą skorupą zawierającą bardzo duże, jadalne nasiono (tzw. jądro). |
♦ Dożywający nawet 500 lat orzech włoski jest najbardziej długowiecznym drzewem sadowniczym w Polsce. |
♦ Dziko rosnące (nie szczepione) drzewa mogą owocować nawet przez 400-500 lat! |
♦ Piękne, ciemnobrązowoczerwone drewno orzecha włoskiego należy do najbardziej cenionych i najdroższych na świecie. |
♦ Z botanicznego punktu widzenia owoc orzecha nie jest orzechem, tylko nibypestkowcem. |
♦ Łacińska nazwa gatunkowa regia oznacza po polsku "królewski". |
█ Zapraszam na swoją nową stronę Rejestr Polskich Drzew Pomnikowych (https://www.rpdp.hostingasp.pl), na której znajdą Państwo najbardziej aktualne dane dotyczące rekordowych drzew w Polsce. Strona ma charakter otwarty - każdy może się zarejestrować i po zalogowaniu dodawać do bazy "swoje" drzewa wraz z ich pomiarami oraz zdjęciami. Bez zalogowania program pracuje w trybie "tylko odczyt" - dodawanie wpisów (także ich modyfikacja i usuwanie) nie jest możliwe, jednak bez przeszkód można przeglądać zgromadzone w bazie dane.
To rozpowszechnione w Europie przez Rzymian średnio wysokie ale okazałe i masywnie zbudowane drzewo liściaste posiada krępy, nisko rozgałęziony pień oraz rozłożystą koronę wspartą na grubych i mocnych konarach. Łatwo je rozpoznać nawet z daleka dzięki jasnej korze i dużym, pierzasto złożonym liściom. Najbardziej jednak charakterystyczne, a równocześnie najważniejsze z użytkowego punktu widzenia są znane chyba wszystkim, jadalne owoce orzecha włoskiego, nazywane jakże oryginalnie "orzechami włoskimi". Dzięki nim drzewo to posiada istotne znaczenie w sadownictwie i jest uprawiane na dużą skalę w wielu regionach świata. Bardzo wartościowe jest także drewno orzecha włoskiego. Poza dobrymi właściwościami mechanicznymi cechuje się ono pięknym, ciemnobrązowoczerwonym odcieniem i stanowi jeden z najbardziej cenionych i najdroższych gatunków drewna.
W Polsce trudno byłoby znaleźć ogród, w którym nie występują orzechy włoskie. Drzewa te są uprawiane nie tylko dla pozyskiwania orzechów, ale także w celach dekoracyjnych. Szczególny urok posiadają stare osobniki, które dzięki swojej dużej i atletycznej, a przy tym niebanalnej sylwetce wyróżniają się zdecydowanie spośród innych drzew owocowych i tworzą jedyny w swoim rodzaju klimat. A skoro już mowa o wieku, to warto wspomnieć, że w odróżnieniu od innych uprawianych w naszych sadach drzew owocowych, orzech włoski jest rośliną bardzo długowieczną. Osiąganym wiekiem 200-500 lat nie tylko kilkakrotnie "przebija" on typowe drzewa owocowe, ale spośród wszystkich drzew liściastych występujących w Polsce ustępuje pod tym względem jedynie dębom i lipom!
Systematyka |
Zdecydowanie najczęściej uprawiany w Polsce (choć nie rodzimy) gatunek orzecha.
Posiada wiele odmian ozdobnych i sadowniczych; do najbardziej znanych należą m.in. bardzo wcześnie rozpoczynająca owocowanie
odmiana krzewiasta "Praepaturiens", posiadająca zwieszające się do ziemi gałęzie odmiana "Pendula",
strzępolistna odmiana "Laciniata" czy wreszczie posiadająca czerwone liście i podobnie zabarwione jądra orzechów odmiana
"Rubra". Mało znaną, ale wyjątkowo ciekawą odmianą jest "Monophylla". Liście tej odmiany mają bardzo zredukowane
listki boczne przy zachowaniu standardowo dużych rozmiarów listka szczytowego.
Zasięg.
Środkowa i wschodnia Azja (w tym Chiny i Himalaje) oraz południowo-wschodnia Europa (w tym głównie Bałkany,
gdzie obszar naturalnego występowania pokrywa się w przybliżeniu z terenami uprawy winorośli).
Dokładny zasięg trudny do ustalenia z powodu kilkusetletniego sadzenia tych drzew w wielu rejonach świata
i ich dziczenia na nowych obszarach.
Biotop.
Nasłonecznione brzegi lasów liściastych, zadrzewienia śródpolne itp.
Preferencje.
Drzewo o stosunkowo wysokich wymaganiach siedliskowych, preferujące gleby głębokie i żyzne, świeże do suchych,
o stałym poziomie wilgotności, piaszczyste lub kamieniste, zasobne w próchnicę i wapń.
Gatunek zdecydowanie wymagający stanowisk nasłonecznionych, posiadający duże wymagania cieplne, wrażliwy na niskie temperatury
(szczególnie na wiosenne przymrozki - patrz Inne informacje), bardzo odporny na suszę.
Długość życia i tempo wzrostu.
Drzewo długowieczne, w początkowej fazie szybko rosnące. Osiąga wiek 200-500(800) lat, co czyni je zdecydowanie najdłużej żyjącym
drzewem uprawianym w naszych sadach.
█
Drzewa szczepione żyją krócej niż te na własnych korzeniach - zwykle "tylko" około 200-300 lat.
█
Wg przewodnika NAJSTARSZE DRZEWA W POLSCE C. Pacyniaka z 1992 r., najstarszy w Polsce orzech włoski
rósł we wsi Celbowo w gminie Puck w woj. pomorskim i liczył (w chwili powalenia w 2020 r.) ponad 150 lat.
Więcej informacji na temat rekordowych drzew - patrz dodatek Rekordy.
Zastosowanie
Ważne drzewo ozdobne i sadownicze. Jego pożywne i bardzo zdrowe nasiona - orzechy włoskie są bezpośrednio jadalne
i jako takie bardzo smaczne, ale też służą do wyrobu jednego z najwyższej klasy olejów spożywczych - oleju orzechowego,
poza tym są używane do produkcji smakowitej nalewki orzechowej, farb olejnych itd. Z liści i okryw orzechów produkuje się
doskonale barwiącą bejcę orzechową. Drewno orzecha włoskiego jest jednym z najdroższych i najbardziej
cenionych na świecie.
Pokrój
Średnio wysokie, okazałe drzewo liściaste z grubym, nisko rozgałęzionym pniem, rozłożystą koroną i masywnymi konarami.
|
Orzech włoski to okazałe drzewo liściaste o grubych konarach i (bardzo) rozłożystej koronie. Stare drzewa tego gatunku posiadają niezwykły urok i tworzą jedyny w swoim rodzaju klimat (→). |
Rosnące w Garliczce k. Krakowa i w Krakowie malownicze okazy orzecha włoskiego. |
█ Orzech włoski w Celbowie. W nieco zaniedbanym parku we wsi Celbowo w woj. pomorskim rośnie wspaniały, niezwykle okazały orzech włoski. Drzewo było już opisywane w 1992 r. przez Cezarego Pacyniaka, który w swoim słynnym przewodniku NAJSTARSZE DRZEWA W POLSCE podał wiek orzecha równy 129 lat oraz obwód pnia równy 291cm. Od tamtego czasu drzewo znacznie jeszcze przyrosło. Pomiar wykonany przez autora strony (wraz ze swoją ówczesną narzeczoną Katarzyną Węgrzyn) w sierpniu 2014 r. dał wynik 3.51m (Φ 1.12m). Lokowoało to celbowskiego orzecha na drugim miejscu w Polsce w ramach swojego gatunku. Na uwagę zasługiwał pojedynczy pień o regularnej, nieco klepsydrowatej budowie oraz grube i rozłożyste konary. Wysokość drzewa w 2014 r. wynosiła 17.2m (PG, 2014, laser). Było ono pomnikiem przyrody. W 2020 r. orzech został bardzo poważnie uszkodzony przez wiatr, jego ochrona została zdjęta, po czym drzewo zostało wycięte.
System korzeniowy głęboki i rozłożysty, z bardzo grubymi korzeniami głównymi i dużą ilością cienkich korzeni rozrastających się płytko pod powierzchnią ziemi.
Pędy i pąkiMłode pędy grube, błyszczące, najpierw czerwonawozielone, potem szaro- lub żółtobrązowe, nagie. Pąki wierzchołkowe duże, półkuliste, boczne znacznie mniejsze, kuliste lub szerokojajowate, odstające od pędu, często osadzone parami nad dużą blizną. Łuski pąkowe filcowato owłosione, szaropopielate do szarobrunatnych (czasem nawet brunatnoczarne). |
LiścieBlaszkowate, nieparzystopierzaste złożone z 5-9 (najczęściej 7) listków, duże - długości całkowitej 20-40(50)cm. Listki owalno-eliptyczne, całobrzegie, niejednakowej wielkości: największe są trzy końcowe - ich rozmiary wynoszą 8-15(25) x 5-8(10)cm, najmniejsze - długości 5-8cm, występują u podstawy. Blaszka (jasno)zielona, naga, w dotyku nieco skórzasta. Listki są osadzone na bardzo krótkich ogonkach (z wyjątkiem szczytowego, posiadającego dłuższy ogonek), po roztarciu aromatycznie pachną. Ustawienie: skrętoległe na ok. 5cm ogonkach. Okres występowania: IV/V-IX/X(X). Liście rozwijają się dość późno, dopiero na przełomie kwietnia i maja. Bardzo wczesną jesienią przebarwiają się na żółto lub żółtobrązowo i stopniowo opadają. Opadanie jest tym intensywniejsze, im niższe panują temperatury. Około połowy października większość drzew jest już zupełnie pozbawiona liści. |
Więcej... |
Rozdzielnopłciowe, rozmieszczone jednopiennie, częściowo wiatro-, a częściowo owadopylne. Kwiaty męskie drobne i niepozorne, zebrane w kotkowate kwiatostany. Kotki wyrastają w grupach po kilka sztuk na końcach zeszłorocznych pędów, są one zwisające, często łukowato zakrzywione, ich długość wynosi 5-12cm, a kolor jest żywozielony. Kwiaty żeńskie pojedyncze, wyrastające w grupach po (1)2-5 na wierzchołkach jednorocznych krótkopędów, butelkowate, zielone, z dwoma charakterystycznie zagiętymi na zewnątrz, żółtymi znamionami. Okres kwitnienia: IV/V-V/VI (równocześnie z rozwojem liści).
← Kwiaty męskie orzecha włoskiego są zebrane w zwisające, zielone kotki. ↓ Butelkowate kwiaty żeńskie posiadają charakterystycznie zagięte na zewnątrz, dwa jasnożółte znamiona. |
Tzw. orzechy włoskie - jednonasienne, kulistoowalne nibypestkowce o średnicy 4-5cm, zbudowane z dwóch koncentrycznych warstw:
zewnętrznej skórzastej okrywy - zielonej i gładkiej, po dojrzeniu pękającej oraz wewnętrznej, zdrewniałej, złożonej z dwóch połówek skorupy -
lekko bruzdowanej, jasnobrązowej, otaczającej bardzo duże nasiono (tzw. "jądro").
Nasiona są jadalne, niezwykle smaczne i kaloryczne - zawierają aż 60% tłustego, nieschnącego oleju. Ponadto posiadają dużą ilość
witamin, w tym szczególnie witaminy E i witamin z grupy B (B3, B5, B6) oraz soli mineralnych
potasu, fosforu i magnezu. Co ciekawe, ich spożywanie obniża poziom cholesterolu!
Okres dojrzewania owoców:
IX-X.
█
Drzewa szczepione zaczynają owocować bardzo wcześnie - już w wieku około 5-6 lat(!) i owocują przez 150-200 lat.
Drzewa na własnych korzeniach owocowanie rozpoczynają nieco później - pomiędzy 12.-15. rokiem życia, ale owocują zdecydowanie
dłużej - nawet przez 400-500 lat!
Owoce orzecha włoskiego to znane wszystkim doskonale orzechy włoskie. Młode orzechy (u góry po lewej) są szczelnie otoczone grubą, zieloną okrywą, która po dojrzeniu pęka (u góry w środku), uwalniając otoczone zdrewniałą skorupą wielkie, pofałdowane nasiono (po lewej). |
Posiada kremowy biel i piękną, ciemnobrązowoczerwoną lub czekoladową twardziel, której wyraźny mazer może być w zależności od kąta przecięcia bardzo urozmaicony i efektowny, jest twarde, gęste i bardzo trwałe, należy do najbardziej cenionych i najdroższych gatunków drewna, stanowi ważny surowiec w przemyśle meblarskim, przy czym ze względu na wysoką cenę jest stosowane głównie w okleinach oraz jako fornir. Już od średniowiecza z drewna orzecha włoskiego wytwarzało się elementy broni: najpierw były to kusze, potem kolby karabinów maszynowych, a obecnie jest ono stosowane do produkcji niektórych elementów broni myśliwskiej.
Inne informacje
█ Uwaga! Należy unikać przesadzania i cięcia orzechów (konieczne cięcia przeprowadzać wiosną).
|