ATLAS DRZEW POLSKI - publikacja na podstawie niniejszej strony
ATLAS DRZEW POLSKI - wydanie 2
Ostatnia
modyfikacja:
2024-07-27
Systematyka:
ROŚLINY / NACZYNIOWE / NASIENNE / OKRYTONASIENNE / (ROSOPSIDA) / ORZECHOWCE /
ORZECHOWATE / Orzech / włoski - czarny - szary - ...
Licznik odwiedzin:
Roślina o właściwościach leczniczych Roślina jadalna
Roślina wybitnie światłolubna (światłżądna) Roślina umiarkowanie higrogrolubna Roślina umiarkowanie mrozoodporna
GATUNEK
Orzech włoski
(Juglans regia)
ang. Persian Walnut
Podobne gatunki:
Orzech szary
Orzech czarny
Skrzydłorzech kaukaski
Gatunek obcy
(Azja, Bałkany)
Drzewo liściaste
zrzucające liście
na zimę
Pokrój rozłożysty
H: 20-25(30)m
Φ: 0.75-1(1.5)m
Długość życia:
200-500(800)lat
Tempo wzrostu:
duże
Biotop:
skr. widnych lasów, nasł. zbocza
Kwiaty:
1-p., w./ow.pylne
IV/V-V/VI
Dekor.:
pokrój!, kora!,
liście, owoce
Orzech włoski
Cechy charakterystyczne:
♦ Okazałe drzewo liściaste o dość atletycznej budowie, z grubymi, powyginanymi konarami.
Kora białopopielatoszara,
długo jasna i gładka
.
♦ Pędy grube, młode zielonoczerwone, potem brązowoszare, z dużymi bliznami liściowymi w kształcie podkowy.
Liście pierzasto złożone
z 7(5-9) dużych, owalnych, całobrzegich listków - szczytowy największy, młode czerwonawe.
♦ Owoce: tzw. orzechy włoskie -
kulistoowalne nibypestkowce z miękką i pękającą, zieloną okrywą oraz zdrewniałą skorupą zawierającą bardzo duże, jadalne nasiono (tzw. jądro).
 
Ciekawostki:
♦ Dożywający nawet 500 lat orzech włoski jest najbardziej długowiecznym drzewem sadowniczym w Polsce.
♦ Dziko rosnące (nie szczepione)
drzewa mogą owocować nawet
przez 400-500 lat!
♦ Piękne, ciemnobrązowoczerwone drewno orzecha włoskiego należy
do najbardziej cenionych i najdroższych
na świecie.
♦ Z botanicznego punktu widzenia
owoc orzecha nie jest orzechem,
tylko nibypestkowcem.
♦ Łacińska nazwa gatunkowa regia
oznacza po polsku "królewski".
 

█ Zapraszam na swoją nową stronę Rejestr Polskich Drzew Pomnikowych (https://www.rpdp.hostingasp.pl), na której znajdą Państwo najbardziej aktualne dane dotyczące rekordowych drzew w Polsce. Strona ma charakter otwarty - każdy może się zarejestrować i po zalogowaniu dodawać do bazy "swoje" drzewa wraz z ich pomiarami oraz zdjęciami. Bez zalogowania program pracuje w trybie "tylko odczyt" - dodawanie wpisów (także ich modyfikacja i usuwanie) nie jest możliwe, jednak bez przeszkód można przeglądać zgromadzone w bazie dane.

To rozpowszechnione w Europie przez Rzymian średnio wysokie ale okazałe i masywnie zbudowane drzewo liściaste posiada krępy, nisko rozgałęziony pień oraz rozłożystą koronę wspartą na grubych i mocnych konarach. Łatwo je rozpoznać nawet z daleka dzięki jasnej korze i dużym, pierzasto złożonym liściom. Najbardziej jednak charakterystyczne, a równocześnie najważniejsze z użytkowego punktu widzenia są znane chyba wszystkim, jadalne owoce orzecha włoskiego, nazywane jakże oryginalnie "orzechami włoskimi". Dzięki nim drzewo to posiada istotne znaczenie w sadownictwie i jest uprawiane na dużą skalę w wielu regionach świata. Bardzo wartościowe jest także drewno orzecha włoskiego. Poza dobrymi właściwościami mechanicznymi cechuje się ono pięknym, ciemnobrązowoczerwonym odcieniem i stanowi jeden z najbardziej cenionych i najdroższych gatunków drewna.

W Polsce trudno byłoby znaleźć ogród, w którym nie występują orzechy włoskie. Drzewa te są uprawiane nie tylko dla pozyskiwania orzechów, ale także w celach dekoracyjnych. Szczególny urok posiadają stare osobniki, które dzięki swojej dużej i atletycznej, a przy tym niebanalnej sylwetce wyróżniają się zdecydowanie spośród innych drzew owocowych i tworzą jedyny w swoim rodzaju klimat. A skoro już mowa o wieku, to warto wspomnieć, że w odróżnieniu od innych uprawianych w naszych sadach drzew owocowych, orzech włoski jest rośliną bardzo długowieczną. Osiąganym wiekiem 200-500 lat nie tylko kilkakrotnie "przebija" on typowe drzewa owocowe, ale spośród wszystkich drzew liściastych występujących w Polsce ustępuje pod tym względem jedynie dębom i lipom!


  Systematyka 

Zdecydowanie najczęściej uprawiany w Polsce (choć nie rodzimy) gatunek orzecha. Posiada wiele odmian ozdobnych i sadowniczych; do najbardziej znanych należą m.in. bardzo wcześnie rozpoczynająca owocowanie odmiana krzewiasta "Praepaturiens", posiadająca zwieszające się do ziemi gałęzie odmiana "Pendula", strzępolistna odmiana "Laciniata" czy wreszczie posiadająca czerwone liście i podobnie zabarwione jądra orzechów odmiana "Rubra". Mało znaną, ale wyjątkowo ciekawą odmianą jest "Monophylla". Liście tej odmiany mają bardzo zredukowane listki boczne przy zachowaniu standardowo dużych rozmiarów listka szczytowego.

  Występowanie

Zasięg. Środkowa i wschodnia Azja (w tym Chiny i Himalaje) oraz południowo-wschodnia Europa (w tym głównie Bałkany, gdzie obszar naturalnego występowania pokrywa się w przybliżeniu z terenami uprawy winorośli). Dokładny zasięg trudny do ustalenia z powodu kilkusetletniego sadzenia tych drzew w wielu rejonach świata i ich dziczenia na nowych obszarach.

Biotop. Nasłonecznione brzegi lasów liściastych, zadrzewienia śródpolne itp.

Preferencje. Drzewo o stosunkowo wysokich wymaganiach siedliskowych, preferujące gleby głębokie i żyzne, świeże do suchych, o stałym poziomie wilgotności, piaszczyste lub kamieniste, zasobne w próchnicę i wapń. Gatunek zdecydowanie wymagający stanowisk nasłonecznionych, posiadający duże wymagania cieplne, wrażliwy na niskie temperatury (szczególnie na wiosenne przymrozki - patrz Inne informacje), bardzo odporny na suszę.

Długość życia i tempo wzrostu. Drzewo długowieczne, w początkowej fazie szybko rosnące. Osiąga wiek 200-500(800) lat, co czyni je zdecydowanie najdłużej żyjącym drzewem uprawianym w naszych sadach.
█ Drzewa szczepione żyją krócej niż te na własnych korzeniach - zwykle "tylko" około 200-300 lat.
█ Wg przewodnika NAJSTARSZE DRZEWA W POLSCE C. Pacyniaka z 1992 r., najstarszy w Polsce orzech włoski rósł we wsi Celbowo w gminie Puck w woj. pomorskim i liczył (w chwili powalenia w 2020 r.) ponad 150 lat. Więcej informacji na temat rekordowych drzew - patrz dodatek Rekordy.

Orzechy włoskie

  Zastosowanie

Ważne drzewo ozdobne i sadownicze. Jego pożywne i bardzo zdrowe nasiona - orzechy włoskie są bezpośrednio jadalne i jako takie bardzo smaczne, ale też służą do wyrobu jednego z najwyższej klasy olejów spożywczych - oleju orzechowego, poza tym są używane do produkcji smakowitej nalewki orzechowej, farb olejnych itd. Z liści i okryw orzechów produkuje się doskonale barwiącą bejcę orzechową. Drewno orzecha włoskiego jest jednym z najdroższych i najbardziej cenionych na świecie.
█ Liczbę drzew orzecha włoskiego znajdujących się w uprawie w Polsce szacuje się na 1.7 miliona.
█ Wywaru z zielonych okryw orzechów włoskich używa się czasami do barwienia na kolor brunatny jaj wielkanocnych oraz tkanin.


  Pokrój

Średnio wysokie, okazałe drzewo liściaste z grubym, nisko rozgałęzionym pniem, rozłożystą koroną i masywnymi konarami.
Rozmiary. Wysokość 20-25(30)m. Średnica pnia 0.75-1(1.5)m.
█ W swojej ojczyźnie orzech włoski może osiągać nawet do 40m wysokości!
█ Najwyższy w Europie orzech włoski rośnie we Francji i mierzy 26.6m (JPh, 2011, laser).
█ W 2016 r. Bartosz Stój zmierzył i opisał najgrubszego notowanego jak dotąd orzecha włoskiego w Polsce. Drzewo rośnie w miejscowości Mrzezino w gm. Puck w woj. pomorskim i mierzy w obwodzie aż 4.44m! (Φ 1.41m) (BStój, 2016) - więcej informacji na stronie Rejestru. Do momentu tego odkrycia, za najgrubszy w Polsce okaz gatunku uważano orzecha opisanego w słynnym przewodniku NAJSTARSZE DRZEWA W POLSCE C. Pacyniaka z 1992 r., rosnącego do 2020 r. we wsi Celbowo w gminie (także!) Puck w woj. pomorskim, którego obwód pnia wynosił 3.51m (Φ 1.12m) (PG+KW, 2014), zaś wysokość była równa 17.2m (PG+KW, 2014, laser). Więcej informacji na ten temat - patrz punkt Wybrane okazy.
Szczegóły pokroju. Pień gruby i stosunkowo krótki, na niewielkiej wysokości podzielony na kilka masywnych konarów, czasami wielokrotny. Korona początkowo jajowata, w starszym wieku okrągława, szeroka i rozłożysta, zaczynająca się nisko, gęsta. Konary grube i mocne, nieregularnie powyginane. Gałązki gęsto rozgałęzione, krótkie i grube.

Orzech włoski to okazałe drzewo liściaste
o grubych konarach i (bardzo) rozłożystej koronie.
Stare drzewa tego gatunku posiadają niezwykły urok
i tworzą jedyny w swoim rodzaju klimat ().


Orzech włoski - pokrój
Orzech włoski - pokrój

Zokalizuj na mapie Panoramio Grube i krótkie gałązki orzecha
są gęsto rozgałęzione.
Orzech włoski - pokrój Orzech włoski - gałązki
Wielokrotny pień orzecha włoskiego
Orzech włoski to najpotężniejsze drzewo owocowe
spotykane w naszych sadach. Jego pień może
przekraczać nawet 1m średnicy.
Pień orzecha włoskiego jest krótki
i gruby, często też bywa też wielokrotny.

Orzech włoski - pokrój Orzech włoski - pokrój
Rosnące w Garliczce k. Krakowa i w Krakowie malownicze okazy orzecha włoskiego.

  Wybrane okazy

Orzech włoski w Celbowie. W nieco zaniedbanym parku we wsi Celbowo w woj. pomorskim rośnie wspaniały, niezwykle okazały orzech włoski. Drzewo było już opisywane w 1992 r. przez Cezarego Pacyniaka, który w swoim słynnym przewodniku NAJSTARSZE DRZEWA W POLSCE podał wiek orzecha równy 129 lat oraz obwód pnia równy 291cm. Od tamtego czasu drzewo znacznie jeszcze przyrosło. Pomiar wykonany przez autora strony (wraz ze swoją ówczesną narzeczoną Katarzyną Węgrzyn) w sierpniu 2014 r. dał wynik 3.51m (Φ 1.12m). Lokowoało to celbowskiego orzecha na drugim miejscu w Polsce w ramach swojego gatunku. Na uwagę zasługiwał pojedynczy pień o regularnej, nieco klepsydrowatej budowie oraz grube i rozłożyste konary. Wysokość drzewa w 2014 r. wynosiła 17.2m (PG, 2014, laser). Było ono pomnikiem przyrody. W 2020 r. orzech został bardzo poważnie uszkodzony przez wiatr, jego ochrona została zdjęta, po czym drzewo zostało wycięte.

Orzech włoski w Celbowie Orzech włoski w Celbowie

  Korzenie

System korzeniowy głęboki i rozłożysty, z bardzo grubymi korzeniami głównymi i dużą ilością cienkich korzeni rozrastających się płytko pod powierzchnią ziemi.

  Kora

U młodych drzew bardzo jasna, srebrzystobiała do jasnopopielatej, długo pozostaje zupełnie gładka, z czasem staje się nieco ciemniejsza - popielatoszara do szarobrunatnej i podłużnie, dość płytko spękana (u starych drzew może być głęboko bruzdowana).

/ →→
Kora orzecha włoskiego jest początkowo
bardzo jasna i gładka. Z wiekiem nieco ciemnieje
i pojawiają się na niej pionowe spękania.


  Więcej...  

  Pędy i pąki

Młode pędy grube, błyszczące, najpierw czerwonawozielone, potem szaro- lub żółtobrązowe, nagie. Pąki wierzchołkowe duże, półkuliste, boczne znacznie mniejsze, kuliste lub szerokojajowate, odstające od pędu, często osadzone parami nad dużą blizną. Łuski pąkowe filcowato owłosione, szaropopielate do szarobrunatnych (czasem nawet brunatnoczarne).



Młode liście orzecha włoskiego
Młode liście są czerwone
i dopiero w miarę dojrzewania
stopniowo zielenieją.



Pierzasto złożone liście
orzecha włoskiego
składają się z 5-9 (zwykle 7)
niejednakowo dużych, owalnych,
całobrzegich listków.
Liście orzecha włoskiego

  Liście

Blaszkowate, nieparzystopierzaste złożone z 5-9 (najczęściej 7) listków, duże - długości całkowitej 20-40(50)cm. Listki owalno-eliptyczne, całobrzegie, niejednakowej wielkości: największe są trzy końcowe - ich rozmiary wynoszą 8-15(25) x 5-8(10)cm, najmniejsze - długości 5-8cm, występują u podstawy. Blaszka (jasno)zielona, naga, w dotyku nieco skórzasta. Listki są osadzone na bardzo krótkich ogonkach (z wyjątkiem szczytowego, posiadającego dłuższy ogonek), po roztarciu aromatycznie pachną. Ustawienie: skrętoległe na ok. 5cm ogonkach. Okres występowania: IV/V-IX/X(X). Liście rozwijają się dość późno, dopiero na przełomie kwietnia i maja. Bardzo wczesną jesienią przebarwiają się na żółto lub żółtobrązowo i stopniowo opadają. Opadanie jest tym intensywniejsze, im niższe panują temperatury. Około połowy października większość drzew jest już zupełnie pozbawiona liści.


  Więcej...  

  Kwiaty

Rozdzielnopłciowe, rozmieszczone jednopiennie, częściowo wiatro-, a częściowo owadopylne. Kwiaty męskie drobne i niepozorne, zebrane w kotkowate kwiatostany. Kotki wyrastają w grupach po kilka sztuk na końcach zeszłorocznych pędów, są one zwisające, często łukowato zakrzywione, ich długość wynosi 5-12cm, a kolor jest żywozielony. Kwiaty żeńskie pojedyncze, wyrastające w grupach po (1)2-5 na wierzchołkach jednorocznych krótkopędów, butelkowate, zielone, z dwoma charakterystycznie zagiętymi na zewnątrz, żółtymi znamionami. Okres kwitnienia: IV/V-V/VI (równocześnie z rozwojem liści).

Kwiatostany męskie orzecha włoskiego
Kwiaty męskie
orzecha włoskiego są zebrane
w zwisające, zielone kotki.

Butelkowate kwiaty żeńskie
posiadają charakterystycznie
zagięte na zewnątrz,
dwa jasnożółte znamiona.
Kwiaty żeńskie orzecha włoskiego

  Owoce i nasiona

Tzw. orzechy włoskie - jednonasienne, kulistoowalne nibypestkowce o średnicy 4-5cm, zbudowane z dwóch koncentrycznych warstw: zewnętrznej skórzastej okrywy - zielonej i gładkiej, po dojrzeniu pękającej oraz wewnętrznej, zdrewniałej, złożonej z dwóch połówek skorupy - lekko bruzdowanej, jasnobrązowej, otaczającej bardzo duże nasiono (tzw. "jądro"). Nasiona są jadalne, niezwykle smaczne i kaloryczne - zawierają aż 60% tłustego, nieschnącego oleju. Ponadto posiadają dużą ilość witamin, w tym szczególnie witaminy E i witamin z grupy B (B3, B5, B6) oraz soli mineralnych potasu, fosforu i magnezu. Co ciekawe, ich spożywanie obniża poziom cholesterolu! Okres dojrzewania owoców: IX-X.
█ Drzewa szczepione zaczynają owocować bardzo wcześnie - już w wieku około 5-6 lat(!) i owocują przez 150-200 lat. Drzewa na własnych korzeniach owocowanie rozpoczynają nieco później - pomiędzy 12.-15. rokiem życia, ale owocują zdecydowanie dłużej - nawet przez 400-500 lat!

Młode owoce orzecha włoskiego Młode owoce orzecha włoskiego Młode owoce orzecha włoskiego
Młode owoce orzecha włoskiego Owoce orzecha włoskiego
to znane wszystkim doskonale
orzechy włoskie.

Młode orzechy (u góry po lewej)
są szczelnie otoczone grubą,
zieloną okrywą, która
po dojrzeniu pęka (u góry
w środku), uwalniając
otoczone zdrewniałą skorupą
wielkie, pofałdowane nasiono
(po lewej).

  Drewno

Posiada kremowy biel i piękną, ciemnobrązowoczerwoną lub czekoladową twardziel, której wyraźny mazer może być w zależności od kąta przecięcia bardzo urozmaicony i efektowny, jest twarde, gęste i bardzo trwałe, należy do najbardziej cenionych i najdroższych gatunków drewna, stanowi ważny surowiec w przemyśle meblarskim, przy czym ze względu na wysoką cenę jest stosowane głównie w okleinach oraz jako fornir. Już od średniowiecza z drewna orzecha włoskiego wytwarzało się elementy broni: najpierw były to kusze, potem kolby karabinów maszynowych, a obecnie jest ono stosowane do produkcji niektórych elementów broni myśliwskiej.


  Inne informacje

█ Uwaga! Należy unikać przesadzania i cięcia orzechów (konieczne cięcia przeprowadzać wiosną).
█ Orzech włoski jest czasami błędnie posądzany o niekorzystne oddziaływanie na rosnące w jego pobliżu rośliny. Ma to związek z wydzielaną rzekomo przez drzewo w dużych ilościach szkodliwą substancją o nazwie juglon, powodującą spowolnienie wzrostu, a czasami nawet obumieranie niektórych roślin. Tak naprawdę jednak orzech włoski wytwarza bardzo małe i zupełnie nieszkodliwe ilości juglonu. Nieporozumienie bierze się zapewne z rozciągania na orzecha włoskiego cech jego bliskiego krewniaka - orzecha czarnego, który rzeczywiście produkuje duże ilości juglonu i może być szkodliwy dla wielu gatunków roślin (zwłaszcza ozdobnych) rosnących w jego bezpośredniej bliskości.
█ Mimo tego, co zostało napisane wyżej, orzech włoski może jednak stanowić problem dla rosnących pod nim roślin. Powodem jest szeroka i gęsta korona drzewa, powodująca znaczne zacienienie podłoża.
Orzechy źle znoszą cięcie z powodu tendencji do bardzo intensywnego wydzielania soku (tzw. "płacz drzew"). Także, a może nawet przede wszystkim dotyczy to (późnej) jesieni. Najlepiej ograniczyć zabiegi do minimum (usuwanie suchych i chorych gałęzi), a jeśli już przycinanie jest konieczne, należy wykonywać je w marcu lub sierpniu.
█ Z moich obserwacji wynika, że orzech włoski należy do najbardziej wrażliwych na wiosenne przymrozki drzew. Temperatury rzędu -3°C, występujące często na początku maja, mogą powodować przemarznięcie wszystkich liści i kwiatów w ciągu jednej nocy! (Na zdjęciu po prawej liście orzecha włoskiego przemarznięte podczas wiosennych przymrozków).

  Galeria zdjęć

Zobacz galerię...