♦ Duże rozmiary i potężna sylwetka. |
♦ Ołowiowoszara kora, gładka nawet u starszych drzew. |
♦ Eliptyczno-jajowate, całobrzegie liście o falisto karbowanej powierzchni i biało orzęsionym brzegu. |
♦ Owoce w postaci trójgraniastych orzeszków zamkniętych po dwa w 4-klapowych kolczastych okrywach. |
♦ W dawnych czasach w Skandynawii gotowane i następnie pieczone wiórki drewna bukowego dodawano do mąki, z której wypiekano chleb. |
♦ Mierzący 50.2m buk rosnący na stokach Białowodzkiej Góry jest najwyższym notowanym obecnie drzewem liściastym w Polsce! |
muchomor sromotnikowy, lejkowiec dęty (w ściółce z liści buka często także czubajka kania) |
█ Zapraszam na swoją nową stronę Rejestr Polskich Drzew Pomnikowych (https://www.rpdp.hostingasp.pl), na której znajdą Państwo najbardziej aktualne dane dotyczące rekordowych drzew w Polsce. Strona ma charakter otwarty - każdy może się zarejestrować i po zalogowaniu dodawać do bazy "swoje" drzewa wraz z ich pomiarami oraz zdjęciami. Bez zalogowania program pracuje w trybie "tylko odczyt" - dodawanie wpisów (także ich modyfikacja i usuwanie) nie jest możliwe, jednak bez przeszkód można przeglądać zgromadzone w bazie dane.
Od lat prowadzę strony o drzewach hobbystycznie, bez reklam i z własnych środków. Wzrost kosztów hostingu w ostatnim czasie zmusił mnie niestety do zwrócenia się o wsparcie. Jeśli chcesz, aby te strony nadal istniały, dołóż swoją cegiełkę! Kliknij tutaj, aby wesprzeć zbiórkę Dziękuję! |
Ze względu na duże rozmiary i potężną sylwetkę a także bardzo cenne drewno buk cieszy się szacunkiem niewiele mniejszym niż blisko z nim spokrewniony dąb. Najbardziej charakterystyczną cechą, pozwalającą bez trudu rozpoznać to drzewo o każdej porze roku, jest jego jasnopopielata, cienka i zawsze gładka kora. A jeśli już mowa o kolorystyce w poszczególnych porach roku, to tu buk nie ma sobie równych jesienią, kiedy to przybiera całą gamę niezwykle intensywnych barw - od żółtej, poprzez jaskrawopomarańczową aż w końcu do głębokiego, nasyconego brązu. Widok tak ubarwionych karpackich buczyn robi naprawdę wielkie wrażenie.
Buki rosnące w karpackich lasach mogą przekraczać nawet 50m wysokości i tym samym należą do najwyższych drzew liściastych w Europie! Przykładem jest tu opisane niżej, 50.2m drzewo rosnące w lesie na stokach Białowodzkiej Góry w powiecie nowosądeckim. Buk ten jest najwyższym znanym autorowi drzewem liściastym w Polsce!
Buk pospolity jest jednym z najważniejszych leśnych drzew liściastych w Europie. Także w Polsce, gdzie jego udział w leśnych drzewostanach wynosi ok. 5%,
jest często spotykany, przy czym charakterystyczne dla tego "dwuzasięgowego" u nas gatunku jest to, że w dużej części kraju
(zwł. środkowej i północno-wschodniej) naturalnie w ogóle nie występuje.
Systematyka |
Jedyny rodzimy gatunek buka w Polsce.
Posiada liczne odmiany ozdobne; najbardziej znane wśród nich są dwie grupy: 'Atropurpurea' - bardzo duża grupa odmian
charakteryzujących się czerwonymi lub bordowymi liśćmi (w tym odm. 'Atropurpunicea' posiadająca bardzo ciemne,
czarnoczerwone liście) oraz 'Pendula' - odmiany o długich, zwieszających się gałęziach.
Inne ciekawe odmiany to odmiana żółtolistna 'Zlatia', odmiana paprotkowata (strzępolistna) 'Asplenifolia'
oraz 'Zlatia' - odmiana kolumnowa o pokroju zbliżonym do topoli włoskiej.
![]() |
Zasięg.
Strefa umiarkowana półkuli północnej. W Europie buk zwyczajny jest najliczniej reprezentowanym gatunkiem drzewa -
występuje pospolicie na całym kontynencie z wyjątkiem jego północno-wschodniej i południowo-wschodniej części.
Także w Polsce, gdzie przebiega północno-wschodnia granica zasięgu gatunku, buk pospolity stanowi jeden
z podstawowych składników lasów. Jest to u nas jeden z gatunków lasotwórczych (tj. tworzących lite drzewostany na dużych powierzchniach);
jego udział w ogólnej powierzchni polskich lasów wynosi ok. 5% (5. miejsce po sośnie, dębie, świerku i brzozie).
Drzewo to ma u nas dwa wyraźnie oddzielone od siebie zasięgi:
południowy - głównie w Karpatach (góry, pogórze, Roztocze), gdzie tworzy m.in. lasy regla dolnego
oraz północno-zachodni - puszcze bukowe na Pomorzu Zachodnim.
Obszarem, na którym buk u nas nie występuje jest generalnie pas nizin środkowopolskich (dokładniej Podlasie - w tym Puszcza Białowieska,
Pojezierze Suwalskie i Mazowsze).
Biotop.
Występuje od nizin po góry (w Alpach do wysokości 1600 m.n.p.m., w Tatrach - do 1300 m.n.p.m., w Bieszczadach - do 1250 m.n.p.m. - najwyżej ze wszystkich drzew),
jest jednym z najważniejszych drzew tworzących lasy na obszarach swojego występowania. Stanowi ważny składnik lasów liściastych
i mieszanych (głównie z udziałem jodły, dębu, grabu i sosny) lub sam tworzy drzewostany (buczyny).
█
Buk zwyczajny jest najlepiej rosnącym leśnym drzewem liściastym w środkowo-zachodniej Europie.
W Polsce w ostatnich latach następuje w wielu regionach (np. w Beskidach) intensywna przebudowa lasów górskich,
polegająca na stopniowym zastępowaniu drzewostanu świerkowego drzewostanem bukowym (więcej szczegółów na ten temat - patrz opis
świerka pospolitego).
█ Wbrew temu, co obecnie można zaobserwować w wielu zwłaszcza górskich lasach,
w naturze buk rzadko występuje wraz ze świerkiem.
Powodem są zupełnie różne wymagania siedliskowe obu drzew. Tworzone przez świerki górnoreglowe lasy są zbyt chłodne dla buków,
z kolei w reglu dolnym świerk zajmuje na ogół tylko te stanowiska, które dla bardziej wymagających buków i jodeł
są niewystarczającao zasobne. Spotykane lasy bukowo-świerkowe to w większości sztucznie tworzone przez człowieka lasy gospodarcze,
w których niejednokrotnie źle dobierany był skład gatunkowy.
█
Opadłe liście buków tworzą pod drzewami gęsty dywan. Utrudnia to wzrost roślin runa leśnego, dlatego w buczynach jest ono zwykle
stosunkowo ubogie.
![]() |
![]() |
![]() |
![]() |
W górskich lasach buk często występuje wraz z jodłą. Miejscami drzewo tworzy też czyste drzewostany (buczyny). Lasy tego typu występują m.in. w górach na poziomie regla dolnego. |
Preferencje.
Gatunek o dużych wymaganiach glebowych i klimatycznych. Optymalne warunki wzrostu znajduje w lasach regla dolnego,
na żyznych i dobrze napowietrzonych glebach wapiennych lub piaszczystych. Preferuje klimat morski - wilgotny i o łagodnych zimach
(stąd, poza nielicznymi wyjątkami o charakterze wyspowym, brak jego stanowisk w centralnej, a zwłaszcza w północno-wschodniej Polsce),
nie znosi silnych mrozów. Jest gatunkiem zdecydowanie cieniolubnym, wrażliwym na suszę (ale także na nadmiar wilgoci, np. długotrwały zalew)
i wiosenne przymrozki, odpornym natomiast na zanieczyszczenia powietrza.
Długość życia i tempo wzrostu.
Choć wiek buka zwyczajnego często bywa przesadnie zawyżany, to osiągając 200-300(500) lat jest on i tak jednym z bardziej
długowiecznych drzew liściastych w Europie (z rodzimych w Polsce gatunków wyraźnie ustępuje pod tym względem jedynie dębom i lipom).
Jest to drzewo stosunkowo wolno rosnące (szczególnie w młodości), o tempie wzrostu nie przekraczającym 40-60cm/rok.
█
Najstarsze w Polsce, liczące ponad 300 lat buki rosną w Sierakowie i Przedborowie (woj. wielkopolskie).
Zastosowanie
Jedno z najważniejszych drzew leśnych. Poza tym gatunek używany do zalesiania terenów oraz dostarczający bardzo cennego
drewna, stanowiącego m.in. doskonały opał.
Przez całe wieki drewno bukowe było używane, zwłaszcza w Karpatach, do wyrobu węgla drzewnego, smoły drzewnej i potażu. Do dziś zresztą
w bieszczadzkich lasach można jeszcze spotkać dymiące piece - tzw. retorty obsługiwane przez legendarnych smolarzy.
Zarówno forma podstawowa jak i liczne odmiany ozdobne są jednymi z naszych najpiękniejszych drzew, często sadzonymi w celach dekoracyjnych.
Z nasion produkuje się doskonałej jakości olej.
![]() |
Rosnący w dobrych warunkach i odosobnieniu buk to okazałe, potężnie zbudowane drzewo o grubym pniu, masywnych konarach i szerokiej, kopulasto wysklepionej koronie.
Drzewa rosnące w zwarciu wykształcają bardzo wysoki, regularnie walcowanty pień i niewielką koronę ze stromo wzniesionymi konarami - jedne z najpiękniejszych osobników
tego typu można podziwiać na Pomorzu, zwłaszcza w Puszczy Bukowej pod Szczecinem, gdzie niektóre giganty osiągają ponad 40m wysokości i miąższość dochodzącą do 30m3!
Zupełnie inny pokrój posiadają buki rosnące w trudnych, górskich warunkach, np. pod bieszczadzkimi połoninami. Smagane przez zimne wiatry przyjmują tam często
niewysokie, wielopniowe "formy krzywulcowe" o niezwykle fantazyjnych, powykrzywianych kształtach.
Rozmiary.
Wysokość do 30-40(50)m. Średnica pnia 1.5-2(2.5)m.
█
Jak podaje strona Monumental Trees, najwyższy oficjalnie notowany (tj. z podaniem autora, daty i metody pomiaru)
w Europie buk zwyczajny rośnie we Francji i mierzy 51m. Na tej samej stronie można zobaczyć, że niewiele niższe osobniki rosną
w Niemczech. Wymienione drzewa należą do najwyższych rodzimych drzew liściastych w Euopie.
W Polsce najwyższy jest buk odkryty przez braci Przemysława i Łukasza Wilków, rosnący w lesie na stokach Białowodzkiej Góry w powiecie nowosądeckim,
który mierzy aż 50.2m (ŁW+PW, 2024). Więcej informacji na temat rekordowych drzew - patrz dodatek Rekordy.
█
Najgrubszy buk w Polsce to wielopniowy okaz o nazwie "Dziewięć Buków", rosnący na terenie Lasów Państwowych, niedaleko miejscowości
Olszyca w gminie Nowogard k. Szczecina. Wielokrotny pień drzewa, jak sama nazwa wskazuje, jest złożony z 9 oddzielnych pni,
których wspólny obwód mierzony tuż przy ziemi wynosi 7.64m (Φ 2.43m) (KB, 2012).
Niewiele cieńszy, za to regularnie jednopniowy buk rósł do niedawna w Świerklanach Górnych w woj. śląskim -
obwód pojedynczego pnia tego potężnego i niezwykle majestatycznego drzewa wynosił 7.18m (Φ 2.29m)
(PG+BM, 2013). Drzewo zostało niestety ścięte w 2021 r.
Więcej informacji na ten temat - patrz punkt Wybrane okazy.
█
Mniejsze rozmiary osiągają drzewa odmiany purpurowej (F. sylvatica var. 'Atropunicea'). Z nich, wg przewodnika C. Pacyniaka z 1992 r.,
najokazalsze w Polsce jest to rosnące w parku w Żaganiu (woj. lubuskie), posiadające pień o obwodzie 5.66m (φ 1.80m).
Więcej informacji na temat rekordowych drzew - patrz dodatek Rekordy.
Szczegóły pokroju.
Drzewa rosnące w odosobnieniu wykształcają gruby i dość krótki, często nieregularny lub wielokrotny pień, ich korona jest zwykle bardzo szeroka
i kopulasta, gęsto ugałęziona od samego dołu, masywne konary są niezwykle rozłożyste, w dolnej części skierowane zwykle
niemal poziomo. U drzew rosnących w zwarciu pień jest przeważnie wysoki i prosty, korona dość wąska, a konary strzeliście wzniesione.
W trudnych warunkach (np. pod połoninami w Bieszczadach) występują często fantastyczne, "krzywulcowe" formy.
![]() |
![]() |
![]() |
![]() |
![]() ![]() |
![]() |
![]() |
Buk zwyczajny na stoku góry Grójec w Żywcu. Obwód pnia: 3.61m (Φ 1.15m) (PG, 2014). |
![]() |
![]() |
Dzięki swoim potężnym rozmiarom, specyficznemu pokrojowi oraz unikalnej korze buki stwarzają jedyny w swoim rodzaju klimat. |
![]() |
![]() |
![]() |
Buk zwyczajny w pobliżu Crieff w Szkocji. Wysokość: 23.1m, obwód pnia: 5.21m (Φ 1.66m) (PG, 2012, laser). |
![]() |
![]() |
Pień buka osiąga ponad 1.5m średnicy. Zwykle posiada on nieregularnie pofałdowany przekrój. Dość często zdarzają się też wielokrotne pnie (↓). ![]() |
![]() |
![]() |
Kilkusetletnie buki to jedne z najpotężniejszych drzew na naszym kontynencie (na zdjęciach powalony w 2007 roku, prawdopodobnie stukilkudziesięcioletni buk rosnący w Bulowicach w woj. małopolskim). |
Więcej... |
![]() |
█ Buk Sobieskiego w Świerklanach Górnych w woj. śląskim. Wysokość: 22.2m, obwód pnia: 7.18m (Φ 2.29m) (PG+BM, 2013, laser). Był to najgrubszy jednopniowy (i drugi w ogóle) buk w Polsce, z pewnością także jedno z najbardziej majestatycznych drzew w naszym kraju. W 2021 r. duża część korony buka odłamała się pogarszając jego statykę na tyle, że konieczne było wycięcie drzewa ze względów bezpieczeństwa.
![]() |
![]() |
█ Buk z Białowodzkiej Góry w pow. nowosądeckim (woj. małopolskie). Wysokość: 50.2m, obwód pnia: 3.34m (ŁW+PW, 2024, laser). Na chwilę obecną jest to najwyższe znane autorowi drzewo liściaste w Polsce! Buk jest wyższy o prawioe 5 metrów od mierzącego "tylko" 45.5m jesiona wyniosłego rosnącego w parku w Tarnowie - najwyższego w naszym kraju drzewa liściastego innego niż buk! Drzewo odkryli i pierwszy raz zmierzyli dwaj bracia: Łukasz i Przemysław Wilkowie.
![]() |
![]() |
Na zdjęciu po prawej stronie jeden z odkrywców rekordowego drzewa - Przemysław Wilk. Fot. Bracia Wilkowie. |
█ Buk z okolic Dąbrówki Szczepanowskiej niedaleko Tarnowa w woj. małopolskim. Wysokość: 48.6m, obwód pnia: 2.37m (PG+ŁW+PW, 2023, laser). Na chwilę obecną jest to 3. najwyższy znany autorowi buk w Polsce. Drzewo jest wyższe o ponad 3 metry od mierzącego "tylko" 45.5m jesiona wyniosłego rosnącego w parku w Tarnowie - najwyższego drzewa liściastego innego niż buk! Buk rośnie oczywiście na terenie kompleksu leśnego, niemal na dnie głębokiego parowu, otoczony innymi, niewiele niższymi drzewami tego samego gatunku. Drzewo odkryli i pierwszy raz zmierzyli dwaj bracia: Łukasz i Przemysław Wilkowie.
![]() |
![]() |
█ Buk pospolity odm. czerwonolistnej w Strzybniku w woj. śląskim. Obwód pnia: 6.90m (Φ 2.20m) (PG+MK+KB, 2013). Drzewo rośnie w głębi zaniedbanego parku. Posiada ono niezwykle malowniczy, wręcz bajkowy pokrój. Jego dodatkowym atutem jest wyjątkowo rozłożysta korona, w najszerszym miejscu przekraczająca 32m szerokości. Jeden z konarów rekordowego buka osiągnął imponującą długość 18m!
![]() |
![]() |
█ Buk pospolity odm. czerwonolistnej w Łańcucie w woj. podkarpackim. Jest to jeden z najbardziej malowniczych, a można powiedzieć wręcz bajkowych buków w Polsce. Drzewo rosnie w części wewnętrznej parku otaczającego zamek w Łańcucie. Uwagę zwracają przede wszystkim niezwykle efektowne, częściowo odsłonięte korzenie. Obwód pnia buka wynosi 4.40m (Φ 1.40m) (KB, 2013).
![]() |
█ Buk w Parku Oliwskim w Gdańsku. Buk ten należy do najbardziej malowniczych drzew w Parku Oliwskim. Drzewo posiada niezwykle rozłożystą koronę, której dolna część schodzi niemal do samej ziemi.
![]() |
![]() |
![]() |
System korzeniowy typowo sercowaty, głęboki (korzeń główny sięga ok. 1.5m) i bardzo rozległy (na glebach piaszczystych jego średnica
może nawet dwukrotnie przekraczać średnicę rzutu korony!), drzewo odporne na działanie silnych wiatrów. Korzenie główne grube,
mocno rozwinięte i często pozrastane ze sobą cienkimi korzeniami, boczne intensywnie przerastają przypowierzchniowe warstwy gleby.
█
Uwaga. Korzenie buka zwyczajnego są wrażliwe na uszkodzenia mechaniczne (należy uważać przy przesadzaniu!) oraz na zmiany poziomu wód.
![]() |
Buk zwyczajny tworzy głęboki i bardzo rozległy system korzeniowy. Ale czasami nawet i on przegrywa z wiatrem... |
Gładka i jasna kora buka pospolitego prezentuje się bardzo efektownie o każdej porze roku, a ponadto sprawia, że drzewo to trudno pomylić z jakimkolwiek innym. |
![]() |
|
![]() |
![]() |
![]() |
![]() |
![]() |
Gładką i pozbawioną faktury korę mają nawet stare drzewa buka pospolitego |
Liście
Blaszkowate, pojedyncze, z wąskimi i długimi, szybko opadającymi przylistkami.
Blaszka eliptyczna lub odwrotnie jajowata, na końcu krótko zaostrzona, długości 5-10cm, całobrzega,
o falisto karbowanej powierzchni, z góry zielona do ciemnozielonej, błyszcząca, od spodu jaśniejsza i matowa,
na brzegach orzęsiona delikatnymi, białymi włoskami. Liczba par nerwów bocznych: 5-9.
Ustawienie:
dwustronne - naprzemianległe, na 1-1.5cm, owłosionych ogonkach.
Okres występowania:
IV-X. Liście rozwijają się w drugiej połowie kwietnia, równocześnie z kwiatami lub nieco przed ich zakwitnięciem.
Jesienią przebarwiają się niezwykle intensywnie na jaskrawe kolory, najpierw głównie na żółto i pomarańczowo, potem na złocisty brąz.
Czasami u niektórych drzew część liści może pozostawać na drzewie w stanie zeschniętym przez całą zimę.
|
![]() |
![]() |
![]() |
![]() |
Jesienią liście buków przebarwiają się bardzo efektownie na żółto, pomarańczowo lub brązowo. Zimą część z nich, podobnie jak u dębów, pozostaje na drzewie w zeschniętym stanie. |
Występujące czasami na liściach buka jasne, kropelkowate narośla to galasy. |
Niewiele jest drzew, które mogą rywalizować z bukami pod względem kolorystyki. Nawet zimą drzewa te zachwycają swoją oryginalną, ołowiowoszarą korą. To jednak nic w porównaniu z wyglądem buków w najbardziej "kolorowych" porach roku. Na wiosnę okrywają się one niezwykle jaskrawą, "soczystą" jasną zielenią, jesienią zaś przybierają całą gamę pięknych, wyjątkowo intensywnych barw, począwszy od żółtej, poprzez pomarańczową i rudobrązową, aż do brunatnej. Kolorystycznie buki "rządzą" zwłaszcza w Beskidach oraz w Bieszczadach. Poniżej zaledwie mała próbka tego, co potrafią.
![]() |
![]() |
![]() |
![]() |
![]() |
![]() |
![]() |
![]() |
![]() |
Więcej... |
Więcej... |
Kwiaty
Rozdzielnopłciowe, rozmieszczone jednopiennie, wiatropylne. Kwiaty męskie w wielokwiatowych, puszystych, kremowobiałych główkach o średnicy do 2cm, luźno zwisające na długich i wiotkich, zielonkawych, owłosionych szypułkach. Kwiaty żeńskie zebrane po 2-4 w filcowatych główkach stojących na krótkich, sztywnych osiach. Okres kwitnienia: IV/V (równocześnie lub krótko po rozwinięciu się liści). Kwiaty męskie buka pospolitego są zebrane w główkowate kwiatostany zwisające na długich szypułkach. →→ Kwiaty żeńskie są osadzone na krótszych i wyprostowanych szypułkach. |
Owoce i nasiona
Tzw. bukiew, bukwa - jednonasienne, trójgraniaste orzeszki długości 1-2cm, błyszczącobrązowe, zebrane po dwa
(rzadziej pojedyncze) w zdrewniałej, pokrytej kolczastymi wyrostkami okrywie, otwierającej się po dojrzeniu czterema klapami.
Są jadalne i bardzo pożywne (choć jedzone w dużych ilościach mogą zaszkodzić!), mają słodkawy smak, wytwarza się z nich olej.
Okres dojrzewania owoców:
VIII-X.
|
Drewno
Jasne, białożółtawe, często o różowawym lub czerwonawym odcieniu, beztwardzielowe (z wyjątkiem pewnych zabarwień zwanych fałszywą twardzielą i twardzielą mrozową); słoje średnio wyraźne, o nieco falistym przebiegu, liczne promienie drzewne. Drewno bardzo cenne m.in. z powodu wyjątkowo wysokiej wartości opałowej. Parametry techniczne drewna: twarde i ciężkie (~0.75 kg/dm3), dosyć trwałe, odporne na ścieranie, ale podatne na złamanie, wytrzymałe na działanie wody (jednak składowane w lecie szybko ulega zaparzeniu i rozkładowi przez grzyby), mało elastyczne, posiada dużą i nierównomierną kurczliwość wskutek czego bardzo łatwo pęka, jest łupliwe i łatwe w obróbce, dobrze się barwi i poleruje, wykazuje słabe właściwości ostrzegawcze. Jest stosowane w budownictwie (schody, parkiety, deski i panele podłogowe), meblarstwie (deski, okleiny, sklejki), przemyśle okrętowym, zabawkarstwie, do produkcji beczek, podkładów kolejowych, trzonków narzędzi, sprzętów domowych (szczególnie kuchennych) itp. Produkuje się z niego także najlepszy węgiel drzewny, smołę drzewną i pak. |
![]() |
█
Buki dostarczają dużych ilości żyznej próchnicy.
█
Buk pospolity dobrze znosi cięcie i strzyżenie (może być używany do budowy żywopłotów).
█
Drzewo wykazuje duże zapotrzebowanie na wodę w lecie - przesadzone drzewa w okresach suszy należy obficie podlewać przez kilka lat.
█
Wadą buka z użytkowego punktu widzenia jest możliwość trwałego zeszpecenia jasnej i gładkiej kory.
█
Odmiany czerwonolistne wytwarzają czasami tzw. "rewersyjne", czyli zielonolistne gałązki.
█
Młode liście buka bardzo łatwo przemarzają.
![]() |