♦ Krzew lub małe, zazwyczaj wielopniowe drzewo liściaste. |
♦ Pędy wypełnione gąbczastym, białym rdzeniem. |
♦ Pierzaste liście złożone z 5-7 eliptycznych, ostro piłkowanych listków, opadają bez przebarwienia. |
♦ Baldachowate, stojące kwiatostany, złożone z drobnych, kremowobiałych kwiatów (niezbyt przyjemnie pachnących). |
♦ Małe, kuliste, błyszczącoczarne pestkowce zebrane w zwisające, baldachowate owocostany. |
♦ Nazwę bez często stosuje się mylnie do lilaka pospolitego. W rzeczywistości oba rodzaje - bez i lilak - należą do różnych rodzin i mają ze sobą niewiele wspólnego. |
♦ Bez czarny jest najwcześniej rozwijającym liście na wiosnę popularnym gatunkiem drzewa/krzewu w Polsce. |
♦ Owoce bzu czarnego są roznoszone przez kilkadziesiąt gatunków ptaków. |
█ Zapraszam na swoją nową stronę Rejestr Polskich Drzew Pomnikowych (https://www.rpdp.hostingasp.pl), na której znajdą Państwo najbardziej aktualne dane dotyczące rekordowych drzew w Polsce. Strona ma charakter otwarty - każdy może się zarejestrować i po zalogowaniu dodawać do bazy "swoje" drzewa wraz z ich pomiarami oraz zdjęciami. Bez zalogowania program pracuje w trybie "tylko odczyt" - dodawanie wpisów (także ich modyfikacja i usuwanie) nie jest możliwe, jednak bez przeszkód można przeglądać zgromadzone w bazie dane.
Ten dość duży krzew liściasty (wyrastający czasami także w formie małego, wielopniowego drzewa) jest od niepamiętnych czasów uprawiany w wiejskich zagrodach i ciągle jeszcze stanowi jeden z nieodłącznych elementów wiejskiego krajobrazu. Poza pierzastymi liśćmi, wyróżnia się on między innymi białymi, "talerzowatymi" kwiatostanami złożonymi z dużej ilości drobnych i niezbyt przyjemnie pachnących kwiatów. Bardzo dekoracyjnie prezentują się owoce bzu czarnego. Mają one postać zebranych po kilkadziesiąt sztuk w zwisające baldachgrona małych, kulistych, błyszczącoczarnych pestkowców. Nie są zbyt smaczne, ale stanowią cenny pokarm dla ptaków, a ponadto posiadają szereg właściwości leczniczych (od których zresztą wzięła początek jedna z potocznych nazw bzu czarnego - bez lekarski).
W stanie dzikim bez czarny porasta najczęściej różnego rodzaju nieużytki, zarośla śródpolne itp. Poza wspomnianymi wiejskimi zagrodami, sadzi się go także w miastach, ale jego silna ekspansywność powoduje, że czasami nadmiernie się rozmnaża i dlatego przez niektórych jest czasami traktowany jako chwast.
Systematyka |
Najbardziej rozpowszechniony gatunek bzu w Polsce. Posiada liczne odmiany ozdobne (w Polsce niestety rzadko spotykane), różniące się między sobą przede wszystkim kształtem i kolorem lisci; jednymi z bardziej znanych są 'Variegata' (biało nakrapiane liście), 'Purpurea' (odmiana czerwonolistna), 'Aurea' (odmiana żółtolistna) oraz 'Lanciniata' (liście cienkie, postrzępione).
Zasięg.
Europa, północna Afryka, Kaukaz, Azja Mniejsza.
Biotop.
Nieużytki, zarośla śródpolne, obrzeża lasów.
Preferencje.
Gatunek mało wymagający, łatwo przystosowujący się do różnych warunków, bardzo ekspansywny, odporny na choroby i szkodniki.
Lubi gleby gliniaste i wapienne, ale przede wszystkim bogate w substancje organiczne (zawierające dużo azotu)1.
Preferuje miejsca wilgotne, choć całkiem dobrze radzi sobie także na suchych stanowiskach. Najlepiej rośnie w półcieniu lub
na stanowiskach nasłonecznionych.
Długość życia i tempo wzrostu.
Krzew stosunkowo krótkowieczny, bardzo szybko rosnący. Osiąga wiek 80-100(120) lat.
__________________________________
1) Z tego powodu często można go spotkać w okolicach gospodarstw rolnych, wybiegów dla drobiu itp.
Roślina szczegónie dobrze sprawdzająca się w zadrzewieniach ochronnych przed wiatrem i kurzem, dlatego często sadzona
w obejściach domów i przy drogach. Ze względu na niewielkie wymagania, używana też do rekultywacji jałowych gruntów,
np. rozmaitych nieużytków, poprzemysłowych hałd itp. Jest także cenną rośliną leczniczą2, znajdującą szerokie
zastosowanie w zielarstwie (m.in. do produkcji preparatów przeciwko grypie). Z owoców bzu czarnego produkuje się wina,
nalewki, syropy i dżemy.
__________________________________
2) Właściwości lecznicze posiadają przede wszystkim kwiaty i dojrzałe (czarne) owoce, w mniejszym stopniu kora i liście.
Duży krzew liściasty, rzadziej małe, przeważnie wielopniowe drzewo. Rozmiary. Wysokość 6-8(10)m. Średnica pnia 0.2-0.3(0.4)m. Szczegóły pokroju. Pień wielokrotny. Korona szeroka, kopulasta, gęsto ugałęziona. Formy drzewiaste, zwłaszcza stare, samotnie rosnące okazy, przyjmują czasem bardzo malownicze kształty.
Bez czarny występuje zwykle w formie dużego, gęsto ugałęzionego krzewu, rzadziej niewielkiego, przeważnie wielopniowego drzewa. |
█ Bez czarny na os. Widok w Krakowie. Drzewo to mierzy aż 9.5m wysokości (PG, 2014, laser). Jego pień rozdziela się poniżej 130cm na dwie części, z których jedna została usunięta, druga natomiast 130cm od ziemi ma obwód równy 0.83m (PG, 2014). Minimalny obwód poniżej rozwidlenia wynosi 1.10m. Więcej informacji na temat rekordowych drzew - patrz dodatek Rekordy.
|
System korzeniowy płytki i rozległy, wytrzymały na zasypywanie i zalewanie, nie tworzy odrostów korzeniowych.
Jasnoszara, w młodości gładka (posiadająca tylko rzadko rozsiane, drobne, okrągłe przetchlinki), z czasem staje się gruba i miękka, podłużnie bruzdowana i łuszcząca się włókniście.
Kora młodych drzew jest gładka i pokryta drobnymi przetchlinkami. Z czasem staje się ona podłużnie bruzdowana, a nawet łuszcząca się pionowo włóknistymi pasmami. |
Młode pędy kanciaste, początkowo zielonkawe, potem jasnoszare z brodawkowatymi przetchlinkami. Gałązki wypełnione białym, gąbczastym rdzeniem (różnica w stosunku do posiadającego jasnobrązowy rdzeń bzu koralowego). Pąki liściowe jajowate (czasem wygięte), na końcu zaostrzone, wierzchołkowe osadzone parami lub pojedynczo, podobnej wielkości co boczne, bordowe. Pąki kwiatowe kuliste.
Pędy bzu czarnego są wypełnione białym, gąbczastym rdzeniem. |
Ostro-jajowate pąki liściowe mają bordowy kolor. |
Blaszkowate, nieparzystopierzaste, złożone z 5-7 listków, długości całkowitej 15-30cm
(na odroślowych długopędach nawet do 50cm!).
Listki eliptyczne, o wymiarach 5-12 x 3-5cm (szczytowy nieco większy niż pozostałe), zaostrzone (często z wyraźnym "kończykiem"),
na brzegu ostro pojedynczo piłkowane, prawie siedzące, z góry ciemnozielone, od spodu jaśniejsze, obustronnie nagie,
po roztarciu nieprzyjemnie pachną. U nasady liści i listków znajdują się specjalne nektarniki wabiące mrówki.
Ustawienie:
naprzeciwległe na rynienkowatych z wierzchu ogonkach.
Okres występowania:
III-X/XI. Przed opadnięciem liście nie zmieniają koloru (blakną jedynie i często pokrywają się
żółtawobrązowymi plamami).
█
Z moich obserwacji wynika, że bez czarny jest absolutnie najwcześniej rozwijającym liście na wiosnę drzewem/krzewem w Polsce
(uwaga ta dotyczy tylko w miarę popularnych i ogólnie znanych w naszym kraju gatunków).
Jego pąki w sprzyjających warunkach mogą się zacząć otwierać już pod koniec lutego(!), natomiast bardziej masowy wysyp
młodych liści ma miejsce przeważnie w połowie marca. Liście rozwijają się jednak powoli, często aż do połowy kwietnia.
Opadają dość późno, zwykle dopiero na początku listopada.
|
||
Liście bzu czarnego są pierzasto złożone z 5 eliptycznych, ostro piłkowanych listków. Późną jesienią opadają one bez przebarwienia. |
Obupłciowe, owadopylne, zebrane w duże (10-20cm) i płaskie, baldachowate kwiatostany stojące na szczytach pędów.
Pojedyncze kwiaty drobne, o średnicy 5-6(10)mm, kremowobiałe, niezbyt przyjemnie pachnące. Okwiat podwójny, 5-krotny,
pręciki w liczbie 5, kremowożółte.
Okres kwitnienia:
V/VI-VI/VII (długo po rozwinięciu się liści). Kwiaty zakwitają dopiero pod koniec maja, ale ich zawiązki
tworzą się już w marcu lub kwietniu (wraz z rozwojem liści lub niedługo po nim).
█
Kwiaty bzu czarnego są jadalne. Mogą one być np. spożywane w panierce z ciasta naleśnikowego.
Czasami produkuje się z nich także wino.
|
||
Drobne, kremowobiałe kwiaty bzu czarnego są zebrane w stojące, baldachowate kwiatostany. |
Zebrane po kilkadziesiąt sztuk w zwisające grona, podobne do jagody, małe, kuliste pestkowce o średnicy 3-5(8)mm.
Początkowo są one zielone, w trakcie dojrzewania stają się czerwonawe, po dojrzeniu natomiast przybierają piękny,
błyszczącoczarny kolor. Są mięsiste i bardzo soczyste, a ich sok jest silnie plamiący.
Stanowią cenny pokarm dla ptaków, które przyczyniają się do rozprzestrzeniania gatunku.
Okres dojrzewania owoców:
VIII-IX/X.
█
Bez czarny zaczyna owocować przeważnie już w 3 roku życia.
█
Owoce bzu czarnego są jadalne także dla ludzi. Nie należy jednak spożywać ich na surowo (patrz informacje dodatkowe).
|
||
Owoce bzu czarnego to małe, kuliste, błyszczącoczarne pestkowce zebrane w zwisające grona. |
Kremowobiałe, efektownie słojowane, miękkie i łatwe do cięcia i polerowania, sporadycznie używane w stolarstwie, do wyrobu zabawek, przyrządów matematycznych itp., jednak ze względu na krzewiastą postać bez większego znaczenia w przemyśle.
█
UWAGA! Wszystkie części rośliny są trujące w stanie surowym; wiąże się to z zawartością w ich tkankach glikozydu o nazwie
sabgunigryna. Trucizna rozkłada się w wysokiej temperaturze (gotowanie, smażenie) oraz w trakcie suszenia.
█ Uprawiając bez należy wycinać stare pędy, młode zaś powinno się przycinać w połowie długości.
█ Bez czarny łatwo rozmnaża się z sadzonek. Pędy roczne należy przyciąć jesienią na odcinki zawierające po 5-6 oczek
i wsadzić w ziemię tak, aby wystawały tylko 2 oczka. Po roku otrzymujemy gotowe sadzonki.