█ Zapraszam na swoją nową stronę Rejestr Polskich Drzew Pomnikowych (https://www.rpdp.hostingasp.pl), na której znajdą Państwo najbardziej aktualne dane dotyczące rekordowych drzew w Polsce. Strona ma charakter otwarty - każdy może się zarejestrować i po zalogowaniu dodawać do bazy "swoje" drzewa wraz z ich pomiarami oraz zdjęciami. Bez zalogowania program pracuje w trybie "tylko odczyt" - dodawanie wpisów (także ich modyfikacja i usuwanie) nie jest możliwe, jednak bez przeszkód można przeglądać zgromadzone w bazie dane.

Rodzaj wysokich i okazałych drzew liściastych, rzadziej krzewów. Ich najważniejszymi cechami rozpoznawczymi są asymetryczne u podstawy liście oraz owoce w postaci małych i płaskich, dyskowato oskrzydlonych orzeszków. Wiązy są ważnymi drzewami leśnymi.
█ W XVIII i XIX w. wiązy były jednymi z najpopularniejszych drzew ozdobnych w Europie. Sadzono je zwłaszcza wzdłuż ulic, do czego nadawały się dobrze ze względu na szybki wzrost, dużą różnorodność form a także zdolność opierania się silnym wiatrom. Ten okres świetności wiązów został nagle przerwany wybuchem I Wojny Światowej, w czasie której drzewa bardzo ucierpiały. I zanim jeszcze na dobre zaczęły się odradzać, w 1919 r. (a więc zaledwie rok po zakończeniu wojny), nadeszła dla nich kolejna, tym razem jeszcze większa katastrofa. Była nią tzw. naczyniowa choroba wiązów, zwana też holenderską chorobą wiązów lub grafiozą (ang. Dutch elm disease - DED). Spowodowała ona jedną z największych odnotowanych kiedykolwiek klęsk dotyczących drzew. W ciągu bardzo krótkiego czasu wyginęła ponad połowa populacji europejskich wiązów! Choroba nawracała kilka razy. Największe spustoszenia spowodowała pod koniec lat 60. ubiegłego stulecia, kiedy to europejskie wiązy stanęły w obliczu całkowitego wyginięcia. Na szczęście plagę udało się w końcu opanować, głównie poprzez wyhodowanie odmian odpornych na grzyba wywołującego DED. Dzięki temu ostatnio, choć bardzo powoli, to jednak obserwuje się systematyczny wzrost populacji wiązów w Europie, a nawet można powiedzieć, że drzewa te przeżywają pewien renesans. W 1997 r. Unia Europejska przyjęła nawet specjalny projekt mający na celu ochronę i popularyzację wiązów. Grafioza jest wywoływana przez grzyba o nazwie Graphium ulmi, przenoszonego przez małe chrząszcze - ogłodki. Wnikająca do naczyń grzybnia wydala substancie szkodliwe dla drzewa, przed czym broni się ono zatykaniem naczyń tzw. wcistkami. Powoduje to obumieranie drzewa.

Rodzaj wiąz obejmuje (20)30-40 gatunków, z których w Polsce rodzime są 3: wiąz szypułkowy (inaczej limak - U. laevis), wiąz górski (inaczej brzost - U. glabra) oraz wiąz polny (inaczej wiąz pospolity¹ - U. minor). O ile wiązy szypułkowy i polny występują przede wszystkim na niżu, o tyle wiąz górski porasta głównie tereny wyżynnne i górskie. Wiąz polny, wbrew temu, co mogłaby sugerować jego potoczna nazwa, występuje w Polsce rzadziej niż pozostałe dwa gatunki. Większość wiązów łatwo się ze sobą krzyżuje tworząc całą gamę bardzo zmiennych (wielopostaciowych) i trudnych do odróżnienia mieszańców. Jednym nich jest wiąz holenderski (U. xhollandica = U. minor x U. glabra) - naturalny mieszaniec wiąz polnego i górskiego. Gatunek ten przejął po swoich rodzicach niezwykle dużą zmienność (typową zresztą dla całego rodzaju, może z częściowym wyłączeniem wiązu szypułkowego); przypuszcza się nawet, że większość uprawianych w Polsce odmian uważanych za wiązy górski czy polny to w istocie formy wiązu holenderskiego. Do najczęściej spotykanych u nas, a przy tym najbardziej efektownych odmian ozdobnych wiązu holenderskiego należy Ulmus xhollandica 'Wredei' - niewysokie (do 10m), wolno rosnące drzewo o stożkowatej koronie i niezwykle jaskrawych, zielonożółtych przez cały okres wegetacji liściach.
█ Wiązy (w tym głównie polny, górski i holenderski) należą do najbardziej zmiennych gatunków drzew, a ich liczne odmiany są jednymi z najtrudniejszych do odróżnienia. Wiele z tych odmian z powodu swojego niejasnego pochodzenia jest nawet specjalnie oznaczana - najczęściej nazwą rodzaju i następującą po niej bezpośrednio nazwą kultywaru (z pominięciem gatunku!) - np. Ulmus 'Wredei'. Cakowitą liczbę takich "niedookreślonych" odmian szacuje się na około 300.
__________________________________
1) Niektóre źródła w tłumaczeniu nazwy łacińskiej U. minor stosują wyłącznie nazwę wiąz polny; mianem wiązu pospolitego określają one natomiast zupełnie inny gatunek - U. procera. Drzewo to występuje głównie na półkuli południowej i osiąga nawet do 45m wysokości.

  Występowanie

Zasięg. Strefa umiarkowana półkuli północnej (rzadkość w rodzinie wiązowatych). 8 gatunków pochodzi z Ameryki Północnej, 6 z Europy; prawie cała reszta zamieszkuje Daleki Wschód (głównie Chiny). W Polsce 3 gatunki rodzime są spotykane na terenie całego kraju, jednak nigdzie nie występują zbyt licznie. Niektóre odmiany ozdobne są uprawiane także na półkuli południowej, m.in. w Australii.
Biotop. W zależności od gatunku od niżu (głównie wiąz szypułkowy i polny) po góry (wiąz górski), przede wszystkim w lasach łęgowych dużych dolin rzecznych, rzadziej w innych lasach liściastych i mieszanych (głównie na ich skrajach), na brzegach rzek i strumieni, w zadrzewieniach śródpolnych itp. Rosną zwykle pojedynczo lub w niewielkich grupach, zawsze jako domieszka do innych drzew (nie tworzą czystych drzewostanów).
Preferencje. Drzewa o stosunkowo dużych wymaganiach środowiskowych. Preferują gleby wilgotne do mokrych, żyzne i głębokie oraz stanowiska w półcieniu, w większości są ciepłolubne, ale równocześnie całkowicie odporne na mróz. Odporność na zanieczyszczenia powietrza duża.
Długość życia i tempo wzrostu. Drzewa o średniej długości życia do długowiecznych, dość wolno rosnące (z wyjątkiem w. szypułkowego). W zależności od gatunku osiągają wiek 250-400(500) lat, przy czym najkrócej żyją wiązy szypułkowy i polny (przeważnie około 250 lat), najdłużej - górski (nawet do 500 lat); długość życia wiązu holenderskiego jest pośrednia i zawiera się w przedziale 300-400 lat.
█ Najstarszym wiązem w Polsce był do niedawna wiąz szypułkowy rosnący w miejscowości Komorów w gm. Gubin (woj. zielonogórskie). Drzewo liczyło ok. 450 lat i było uważane (m.in. przez C. Pacyniaka) za najbardziej okazały okaz wiązu w Europie. Do najstarszych należał też nieżyjący już, ponad 400-letni wiąz górski "Beskidnik", rosnący we wsi Iwla w woj. podkarpackim. Niestety w ostatnich latach drzewo to obumarło wskutek zapadnięcia na naczyniową chorobę wiązów. Więcej informacji na temat rekordowych drzew - patrz dodatek Rekordy.

Zastosowanie W Europie sadzone głównie jako drzewa przydrożne i parkowe (w Holandii są to jedne z najpopularniejszych drzew stosowanych do obsadzania ulic, w Anglii natomiast - kształtujących krajobraz), także dostarczające drewna. Poza odmianami ozdobnymi raczej nie wyróżniają się. Zastosowanie wielu gatunków istotnie ogranicza wspomniana wyżej, szeroko rozpowszechniona pandemiczna choroba - grafioza.   Pokrój / Korzenie / Kora Pokrój. Zależny od gatunku, zwykle jednak są to wysokie i okazałe drzewa liściaste, rzadko natomiast - krzewy. Jednym z najpotężniejszych przedstawicieli rodzaju jest wiąz górski; drzewo to osiąga 40m wysokości i 3m średnicy pnia! Pokrój wiązu szypułkowego wyróżnia się wyraźnie poszerzonym u podstawy pniem, na którym występują zazwyczaj charakterystyczne, deskowate przypory korzeniowe. Z kolei wiąz polny oprócz drzewiastego pokroju stosunkowo często tworzy również formy krzaczaste. Korzenie. Drzewa o głębokim, typowym palowym systemie korzeniowym, bardzo odporne na przewrócenie przez wiatr, w większości przypadków wytwarzające odrośla korzeniowe (szczególnie intensywnie tworzy je wiąz polny, ale w mniejszym stopniu także inne wiązy, np. szypułkowy). U niektórych gatunków występują rozłogi lub przypory korzeniowe (wiąz szypułkowy). Kora popielata do szarobrązowej, w zależności od gatunku mniej lub bardziej głęboko spękana. → Wiązy to w większości wysokie i okazałe drzewa liściaste. Nie wyróżniają się one zbytnio pokrojem poza wiązem szypułkowym, u którego nasady pnia występują często duże (widoczne z daleka!), deskowate przypory korzeniowe (powiększenie).

Pąki liściowe w. szypułkowego (po lewej) mają wrzecionowaty kształt. Ich nagie łuski są jasnobrązowe i ciemno obrzeżone. Wiąz górski (w środku) posiada jajowate, bardzo ciemne pąki, o łuskach delikatnie owłosionych na całej powierzchni. Ciemnopurpurowe łuski pąków w. polnego (po prawej) są na brzegu gęsto, biało orzęsione.   Pędy i pąki Młode gałązki obłe. Pąki zróżnicowane na wegetatywne i kwiatowe. Te pierwsze wrzecionowate lub jajowate, z łuskami w kolorach od jasnobrązowego (czasem też dwubarwne - np. w. szypułkowy) poprzez brunatnopurpurowy (np. w. polny) aż do ciemnobrunatnego (np. w. górski), w zależności od gatunku nagie (np. w. szypułkowy), orzęsione na brzegu (np. w. polny) lub delikatnie owłosione na całej powierzchni (np. w. górski). Pąki kwiatowe okrągławe. Pierwsze zdjęcie po prawej: Pąki wegetatywne wiązów (po lewej) różnią się kształtem od ich pąków kwiatowych (po prawej).

  Liście

Blaszkowate, pojedyncze. Blaszka (szeroko)eliptyczna do odwrotnie jajowatej, prawie zawsze o mniej lub bardziej asymetrycznej nasadzie (cecha charakterystyczna dla wiązów), na brzegu ostro podwójnie (rzadziej pojedynczo) piłkowana, z wierzchu zielona do ciemnozielonej. Niektóre nerwy rozwidlone (przynajmniej po jednej stronie blaszki, ale zwykle po obu) - różnica w stosunku do podobnych liści grabów. Ustawienie: skrętoległe na stosunkowo krótkich ogonkach. Długość ogonka zależy od gatunku i zmienia się w granicach od 3-6mm (wiąz szypułkowy) do 15mm (wiąz polny). Okres występowania: IV-X(XI). Jesienne przebarwienie na żółto.

Szerokoeliptyczne liście wiązu szypułkowego posiadają bardzo mocno asymetryczną nasadę oraz krótki ogonek (3-6mm). Po dojrzeniu są one z góry matowo (ciemno)zielone i dość gładkie.	Odwrotnie jajowate liście wiązu górskiego są większe niż u szypułkowego i polnego. Najbardziej jednak wyróżniają się posiadaniem dwóch bocznych wierzchołków oraz wyjątkową szorstkością (przypominają papier ścierny).	Bardziej wydłużone i nieco słabiej asymetryczne niż w przypadku wiązu szypułkowego liście wiązu polnego posiadają zazwyczaj jednostronnie skośnie klinowatą nasadę a ich znacznie dłuższy ogonek osiąga 1-1.5cm.

Drobne i niepozorne kwiaty wiązów są zebrane w pęczkowate kwiatostany. U wiązu szypułkowego (po lewej) zwisają one na długich szypułkach, co stanowi istotną różnicę w stosunku do innych wiązów, takich jak górski (w środku) czy polny (po prawej), posiadających kwiaty siedzące lub co najwyżej bardzo krótkoszypułkowe.   Kwiaty Obupłciowe lub poligamiczne wiatropylne, zebrane zwykle w pęczkowate kwiatostany. Pojedyncze kwiaty niepozorne, ze zrośniętymi działkami kielicha, w zal. od gatunku osadzone na szypułkach lub siedzące. Okres kwitnienia: Wczesna wiosna (przed rozwinięciem się liści); tylko u nielicznych gatunków - jesień. █ Wiązy są jednymi z najwcześniej kwitnących na wiosnę drzew (m.in. po leszczynie, a wraz z niektórymi gatunkami wierzb i topoli). Najwcześniej - zaraz po połowie marca - kwitną wiązy górski i polny; wiąz szypułkowy zakwita około 2 tyg. później.

Owoce wiązów mają postać zebranych w gęste pęczki, małych, dyskowatych skrzydlaków. U wiązu szypułkowego (po lewej) skrzydlaki zwisają na cienkich szypułkach, podczas gdy wiązy górski (po prawej) i polny posiadają owoce siedzące lub umieszczone na bardzo krótkich szypułkach. Owoce wiązu szypułkowego są wyraźnie orzęsione na brzegu, a ich orzeszek jest umieszczony centralnie. Są one nieco mniejsze niż u wiązu górskiego i polnego. Orzeszki w nieorzęsionych skrzydlakach wiązu górskiego są umieszczone centralnie i w pewnej odległości od wycięcia skrzydełka. Wiąz górski tworzy największe owoce. U wiązu polnego orzeszki znajdują się w pobliżu wycięcia skrzydełka. Podobnie jak u wiązu górskiego, brzegi skrzydełka są nieorzęsione.   Owoce i nasiona Małe, dyskowato oskrzydlone, jednonasienne orzeszki, w zależności od gatunku osadzone na szypułkach lub siedzące. Kształt skrzydlaków okrągławy lub jajowaty. Umiejscowienie orzeszka względem skrzydełka stanowi jedną z ważnych cech rozpoznawczych odróżniających poszczególne gatunki od siebie. Młode skrzydlaki są jasnozielone, po dojrzeniu stają się jasno żółtobrązowe. Okres dojrzewania owoców: V-VI(VII) (z wyj. gatunków kwitnących jesienią). Owoce większości wiązów tworzą się bardzo wcześnie; np. u wiązu górskiego i szypułkowego już w połowie kwietnia. Dojrzewają także bardzo wcześnie, bo jeszcze wiosną. Proces dojrzewania i opadania jest zazwyczaj stosunkowo krótki i intensywny. Skrzydlaki opadają kilka tygodni po kwitnieniu i od razu niektóre z nich kiełkują (podobną cechę posiada klon srebrzysty). █ Młode, zielone skrzydlaki wiązów prowadzą proces fotosyntezy zanim pojawią się liście. █ Wiązy, wraz z topolami i wierzbami, należą do najwcześniej owocujących drzew. █ Nasiona wiązów mają stosunkowo niską zdolność kiełkowania, a co więcej, zachowują ją tylko przez kilka dni, dlatego drzewa te rozmnaża się głównie ze zdrewniałych sadzonek.

  Drewno

Drewno wiązów posiada jasnożółty lub szarożółty biel oraz (żółto)brunatną twardziel; jest ciężkie i twarde, odporne na gnicie. Cechuje się wyjątkową wytrzymałością, zwłaszcza na ściskanie i uderzenia. W przeszłości było używane do wyrobu elementów narażonych na szczególnie duże obciążenia, takich jak belki budowli, koła powozów itp. Obecnie jest dość mało znane i stosowane w przerobie, co wynika z niewielkiego udziału wiązów w składzie drzewostanów (a udział ten ciągle maleje wskutek podatności wiązów na choroby). Używa się je m.in. w meblarstwie (np. dekoracyjne forniry), do wyrobu parkietów oraz do budowy łodzi. Wartość drewna zależy od gatunku; za najcenniejsze uważa się drewno wiązu polnego, za najmniej wartościowe - wiązu szypułkowego (limaka).
█ W czasach wielkiego głodu mączkę z drewna wiązów dodawano do ciasta przy wypieku chleba.

Początek strony

MOJEDRZEWA.PL

Copyright © 2006-2024 by Piotr Gach

Zobacz też:
Rejestr Polskich Drzew Pomnikowych
Tomasz Niechoda, Janusz Korbel -
Drzewa Białowieskiego Parku Narodowego
Monumental Trees
Konkurs Drewno jest wspaniałe (Nadleśn. Łopuchówko)