Miłorząb dwuklapowy (Ginkgo biloba) ang. Maidenhair Tree

Gdyby zorganizowano konkurs na najbardziej niezwykłe drzewo świata, to z całą pewnością miłorząb dwuklapowy byłby w nim głównym faworytem. Rzeczywiście, jest to drzewo absolutnie unikalne i to pod każdym niemal względem. Zacznijmy od tego, że stanowi ono gatunek reliktowy, tj. żywą skamielinę. Wszystkie rośliny podobne do miłorzębu dwuklapowego wymarły ponad 50 milionów lat temu! Dzięki swojemu nieprawdopodobnemu wiekowi miłorząb posiada wiele pierwotnych i zupełnie unikalnych cech. Najbardziej zaskakującą z nich wydaje się fakt, iż jest on jedynym¹ żyjącym obecnie liściastym drzewem nagozalążkowym. To niesamowite, że wśród ponad 600 gatunków drzew nagozalążkowych i bez mała czterystukrotnie większej liczbie roślin okrytozalążkowych zdarzyło się akurat tak, że wszystkie drzewa nagozalążkowe są iglaste, zaś wszystkie okrytozalążkowe - liściaste. Dziwna to reguła, bo tak na dobrą sprawę co kształt liści ma wspólnego z budową zalążni? Nie mniej okazuje się, że tej dziwnej regule podporządkowane są setki tysięcy żyjących obecnie roślin i jest od niej tylko jeden jedyny wyjątek! Tym wyjątkiem jest właśnie miłorząb dwuklapowy. Także sama blaszka liścia miłorzębu jest bardzo nietypowa - kształtem przypomina ona rozpostarty wachlarz, a jej równoległe, widlaste unerwienie stanowi prawddziwy unikat wśród drzew liściastych. Jako roślina nagonasienna, miłorząb nie tworzy owoców. Ich odpowienikami nie są jednak w tym przypadku szyszki - to byłoby przecież rozwiązanie zbyt standardowe jak na miłorzęba - zamiast nich drzewo tworzy mięsiste, pomarańczowożółte kontenery nasion, przypominające nieco śliwki ałyczy. Kolejna ciekawa cecha miłorzębu jest związana z jego zasięgiem. Otóż drzewo to jest gatunkiem endemicznym, czyli występującym naturalnie tylko na izolowanym, bardzo ograniczonym obszarze i nigdzie poza nim. W przypadku miłorzębu obszar ten leży w południowo-wschodniej części Chin i obejmuje zaledwie 1018 ha. Rosnące tam drzewa są bardzo sędziwe. Wg Wikipedii 167 z nich liczy ponad 1000 lat, a wiek kilku zbliża się do 3400 lat! Ta ostatnia liczba jest wynikiem tyleż szokującym co wyjątkowym, nie mniej szacuje się, że normalnie miłorząb dożywa 2000 lat. To z kolei oznacza, że jest on jedną z najbardziej długowiecznych roślin świata.

W związku z opisanymi wyżej cechami może się wydawać, że aby zobaczyć miłorzęba trzeba koniecznie jechać do Chin. Otóż na szczęście nie trzeba. Drzewo to już na początku XVIII w. zostało sprowadzone do Europy, a w 1723(-8)r. pierwszy osobnik został posadzony w Polsce (dokładniej w ogrodzie przypałacowym w Łańcucie). Od tego czasu miłorzęby stały się jednymi z może niezbyt jeszcze popularnych, ale też już nie zupełnie rzadkich drzew ozdobnych. Do niedawna były one sadzone głównie w parkach, ale ostatnio obserwuje się coraz więcej nasadzeń stanowiących element zwykłej zieleni miejskiej. Jest zatem całkiem możliwe, że kiedyś spacerując po mieście przypadkowo natkniemy się na to wyjątkowe drzewo. Warto wtedy przystanąć i przyglądając mu się przez chwilę uzmysłowić sobie, z jak niezwykłym organizmem mamy do czynienia.
__________________________________
1) Pomijając bardzo nieliczne dziś, prymitywne sagowce i gniotowe, które jednak nie są drzewami w ścisłym tego słowa znaczeniu.

Systematyka

Z botanicznego punktu widzenia miłorząb dwuklapowy jest niezwykle unikalnym gatunkiem. Unikalnym do tego stopnia, że specjalnie dla niego stworzono całą odrębną klasę roślin - klasę miłorzębowych. Obejmuje ona tylko jeden rząd, który z kolei zawiera tylko jedną rodzinę, obejmującą tylko jeden rodzaj z jednym jedynym gatunkiem. Rośliny podobne do miłorzębu dwuklapowego pojawiły się na Ziemi już przed około 270 milionami lat(!), a swój największy rozwój przeżywały, występując licznie na obu półkulach, około 100 milionów lat temu. Pod koniec paleocenu, tj. około 55 milionów lat temu ich liczba została nagle zredukowana do jednego gatunku - Ginkgo adiantoides, bardzo podobnego do jedynego żyjącego dziś miłorzębu dwuklapowego (G. biloba). Ginkgo adiantoides przetrwał na niewielkim obszarze w centralnej części Chin. Tam ewoluował dając prawdopodobnie początek miłorzębowi dwuklapowemu². Także i sam miłorząb dwuklapowy był niedawno bliski wyginięcia, jednak nie z powodów związanych z ewolucją, a na skutek działalności człowieka (patrz Występowanie). Obecnie nie istnieją żadne rośliny, z którymi spokrewniony jest miłorząb dwuklapowy. Mimo to na świecie znanych jest aż około 200 odmian tego gatunku (jedną z bardziej znanych jest odm. kolumnowa 'Fastigata' posiadająca z bardzo krótkie, skierowane ku górze gałęzie).
█ Pierwszy europejski zapis o miłorzębie pochodzi z 1690 r., kiedy to niemiecki podróżnik E. Kaempfer zobaczył drzewo przed jedną z japońskich świątyń.
█ Widlasta nerwacja liści wskazuje na pochodzenie roślin podobnych do miłorzębu dwuklapowego od starszych ewolucyjnie paprotników.
__________________________________
2) Choć niektóre źródła określają wiek gatunku Ginkgo biloba jako 200 mln lat, to precyzyjnie rzecz biorąc wynosi on "tylko" około 40 mln lat. Skąd zatem bierze się ta duża rozbieżność? Odpowiedź jest prosta - z wykopalisk :). Otóż znaleziono skamieniałości datowane na 200(-250) mln lat, które niemal idealnie pasują do żyjącego dziś drzewa! Oznacza to, że pewne wymarłe obecnie, a żyjące 200 mln lat temu gatunki z rodziny miłorzębowatych były niemal identyczne jak miłorząb dwuklapowy.

Występowanie / Zastosowanie

Zasięg. Miłorząb dwuklapowy jest rośliną endemiczną. Na stanowiskach naturalnych (jeśli takie istnieją - patrz uwaga poniżej) występuje tylko na niewielkim obrzarze o powierzchni ok. 1018 ha, w rezerwacie Tian Mu Shan Reserve leżącym w prowincji Zhejiang w południowo-wschodniej części Chin. Od czasu odkrycia drzewo zawędrowało jednak w wiele rejonów świata, gdzie jest obecnie uprawiane jako ozdobne oraz w celu pozyskiwania niektórych substancji leczniczych. Do Europy sprowadzono je na początku XVIII w. z Japonii. Pierwszy osobnik został posadzony w ogrodzie botanicznym w Ultrechcie w Holandii; jest on obecnie najstarszym żyjącym miłorzębem w Europie. Około 1725 r. drzewo dotarło do Polski. Klona męskiego posadzonego wtedy w przypałacowym ogrodzie w Łańcucie można podziwiać do dziś; ma on 4.5m obwodu pnia i liczy ponad 280 lat. Nieco młodsze osobniki znajdują się w ogrodach botanicznych w Krakowie (posadzone w 1808 r. klony męski i żeński; zdjęcia tych właśnie drzew są zamieszczone poniżej) i w Warszawie (1824 r.) oraz w arboretum w Kórniku (1827 r.).
█ Używana czasami nazwa miłorząb japoński jest nieprawidłowa, gdyż gatunek ten nie występuje naturalnie w Japonii, a wyłącznie w Chinach.
█ Istnieje hipoteza, że miłorząb dwuklapowy w ogóle nie występuje już na stanowiskach naturalnych, a wszystkie jego żyjące obecnie osobniki pochodzą z uprawy i nie wyginęły tylko dzięki zapobiegliwości chińskich i japońskich mnichów buddyjskich, traktujących miłorząb jako drzewo święte.
█ Brak naturalnych stanowisk miłorzębu poza Chinami dotyczy chwili obecnej; w dalekiej przeszłości drzewa te porastały obszary w wielu rejonach świata. Także w Polsce naukowcy wydobyli ostatnio kopalne szczątki miłorzębu (więcej - patrz Aktualności).
Biotop. Lasy mieszane piętra pogórza (do wys. ok. 750 m.n.p.m.).
Preferencje. Drzewo światłożądne (może zamierać w miejscach ocienionych!), najlepiej rośnie na wilgotnych glebach gliniastych i ilastych, znacznie gorzej na piaszczystych, dobrze znosi suszę i mrozy, jest wyjątkowo odporne na zanieczyszczenia powietrza, choroby i szkodniki, uważane za jedno z najlepiej przystosowanych do warunków miejskich drzew świata.
█ Odporność na niekorzystne warunki i zdolności przystosowawcze miłorzębu są wprost nieprawdopodobne. Może o tym świadczyć fakt, że cztery osobniki rosnące w Hiroszimie w odległości zaledwie 1-2km od epicentrum wybuchu bomby atomowej w 1945 r., jako jedne z bardzo nielicznych żywych organizmów przetrwały ten wybuch. Co więcej, drzewa bardzo szybko zregenerowały się i dziś są zupełnie zdrowe!
Długość życia i tempo wzrostu. Drzewo bardzo długowieczne, wolno rosnące. Osiąga wiek 2000(-3500) lat. Tempo wzrostu nierównomierne, nie przekraczające 30-60cm/rok (zdarzają się lata z zerowym przyrostem!).
█ Najstarsze na świecie miłorzęby rosną obecnie na swoich stanowiskach naturalnych w Chinach. Wiek kilku z nich jest szacowany na ok. 3400 lat! Za najstarszy europejski okaz uważa się drzewo rosnące w Utrecht w Holandii.
Zastosowanie. Drzewo typowo ozdobne, głównie parkowe i stanowiące element zieleni miejskiej, uprawiane też często w formie bonsai. Szeroko znane i wykorzystywane w farmakologii są lecznicze właściwości nasion miłorzębu. Produkuje się z nich leki na poprawę pamięci, wzmocnienie organizmu i spowolnienie procesów starzenia się (w tym zapobiegające zmarszczkom i celulitowi).
█ W Chinach miłorząb jest traktowany jako drzewo święte. W religii buddyjskiej czci się go jako symbol witalności, nadziei i braterstwa. Chińczycy wykorzystują właściwości lecznicze miłorzębu od ponad 1000 lat! W kraju tym miłorzęby są także uprawiane jako drzewa owocowe.
█ Największe plantacje miłorzębów znajdują się we Francji i w USA (zast. medyczne).

Pokrój

Wysokie i okazałe drzewo liściaste o grubym, strzałowym pniu i nieregularnie zbudowanej, luźnej koronie.
█ Często po pokroju można odróżnić drzewa męskie od żeńskich. Pokrój osobników męskich jest zwykle bardziej strzelisty, nieco zbliżony do drzew iglastych, z wyraźnie widoczną strzałą, osobniki żeńskie natomiast przeważnie bardziej przypominają drzewa liściaste.
Rozmiary. Wysokość 30-35(40)m (w Polsce zwykle znacznie mniej). Średnica pnia 1.5-2(4)m.
█ Najstarsze żyjące dziś w Chinach miłorzęby osiągają ponad 12m obwodu pnia (Φ 4m)! W Belgii, a dokładniej w Dorpskerk w Geetbets, rośnie najgrubsze drzewo tego gatunku w Europie, o obwodzie pnia równym 5.22m (Φ 1.66m) (Vincent Mauritz, 2009). W Polsce natomiast najgrubszy miłorząb rośnie w Ogrodzie Botanicznym Uniwersytetu Warszawskiego i mierzy w obwodzie 4.62m (φ 1.47m) (KB, 2013). Wg słynnego przewodnika C. Pacyniaka z 1992 r. NAJSTARSZE DRZEWA W POLSCE, nawyższy i najstarszy w naszym kraju miłorząb rośnie w parku okalającym zamek w Łańcucie. Drzewo to mierzy 31m wysokości przy obwodzie pnia równym 3.52m (φ 1.12m), a jego wiek jest szacowany na ok. 215 lat. Więcej informacji na temat rekordowych drzew - patrz dodatek Rekordy.
Szczegóły pokroju. Pień gruby, prosty i regularnie zwężający się ku górze (strzałowy), widoczny zwykle do samego wiechchołka lub wysoko rozwidlony, przeważnie pojedynczy, niekiedy posiada zwężające się stopniowo w górę żebra. Korona u młodych drzew smukła, wąskostożkowata, potem szersza, nieregularna, o luźnych, stosunkowo nielicznych rozgałęzieniach. Konary dość grube, często bardzo długie, ukośnie wzniesione. Gałęzie dość sztywne i grube.

→
Miłorząb dwuklapowy to okazałe drzewo o prostym
(tzw. strzałowym) pniu i nieregularnej koronie.

Wybrane okazy

█ Najgrubszy w Polsce miłorząb rośnie w Ogrodzie Botanicznym Uniwersytetu Warszawskiego w Warszawie. Obwód pnia (prawdopodobnie podwójnego) tego drzewa wynosi 4.62m (Φ 1.47m) (KB, 2013). Drzewo prezentuje się wyjątkowo okazale i zdrowo.

Rekordowy miłorząb w Ogrodzie Botanicznym w Warszawie.
Pod drzewem Katarzyna Węgrzyn.

█ Miłorząb w Parku Miejskim w Krzeszowicach. Drzewo rośnie kilkadziesiąt metrów od Pałacu Potockich. Posiada niezwykle malowniczy pokrój, z grubym pniem, powyginanymi konarami oraz bardzo szeroką koroną. Minimum obwodu pnia w zakresie 0-130cm wypada nieco poniżej górnej granicy tego przedziału i wynosi 3.15m (Φ 1m; PG, 2013).


Miłorząb w Parku Miejskim w Krzeszowicach należy do najpiękniejszych reprezentantów swojego gatunku w Polsce.

Korzenie

Drzewo wytwarzające głęboki, palowy system korzeniowy.
█ Na pniu i konarach miłorzębu wyrastają czasami (zwł. w miejscach zranienia) tzw. czi-czi (jap. piersi, sutki) - przypominające stalaktyty i mające budowę anatomiczną pędu nieulistnione wyrośla, które przy zetknięciu z ziemią zakorzeniają się. Czasami odrywają się one na skutek ruchów tektonicznych i powstają z nich nowe drzewa.

→
Korzenie czi-czi
miłorzębu dwuklapowego.

Kora

Szarobrązowa do ciemnobrunatnej, dość głęboko spękana (→→). Korowina tworzy się wcześnie.

Miłorząb dwuklapowy - rozwijające się pąki

Pędy i pąki

Gałązki zróżnicowane na dość cienkie, żółtawopopielate długopędy oraz gęsto rozmieszczone na nich grube i ciemne krótkopędy. Krótkopędy te mają postać charakterystycznych wałeczków długości do 4 cm; są one pozostałościami po opadłych łuskach i liściach.
█ Po latach krótkopęd może się samoistnie zamienić w zwykły, długi pęd.

→
Gałązki miłorzębu są zróżnicowane na jaśniejsze długopędy
i ciemniejsze, wałeczkowate krótkopędy.

Pąki brązowawe, bardzo małe, na krótkopędach szerokostożkowate, zaokrąglone, boczne nieco mniejsze od wierzchołkowych, odstające, na długopędach szpiczastojajowate.

→→
W drugiej połowie kwietnia bardzo małe pąki na krótkopędach
(ramka) powiększają się ("puchną") przed rozwinięciem.


Wachlarzowate liście miłorzębu są absolutnym unikatem wśród drzew nagonasiennych, posiadających w ogromnej większości igły lub łuski. Równoległa nerwacja jest z kolei wyjątkiem wśród drzew liściastych (stanowi ona jedną z cech pierwotnych miłorzębu).

Liście

Blaszkowate, pojedyncze. Kształt blaszki bardzo charakterystyczny - wachlarzowaty, najczęściej z większym lub mniejszym wcięciem na szczycie, co czyni blaszkę dwuklapową (stąd nazwa). Czasami wcięcie jest prawie niewidoczne (typowy wachlarz) (zwł. l. długopędowe /późne/ oraz u młodych drzew)), a czasami odwrotnie - tak głębokie, że liść staje się niemal dwudzielny (zwł. l. krótkopędowe /wczesne/ dorosłych drzew)). Blaszka o szerokości 5-8(15)cm, na brzegu nieregularnie pofalowana, obustronnie (jasno)zielona i naga, w dotyku dość miękka i delikatna. Unerwienie otwarte, dychotomicznie, widlasto rozgałęzione (cecha typowa dla roślin jednoliściennych, bardzo rzadko spotykana u drzew!). Ustawienie: na długopędach skrętoległe i rzadkie, na krótkopędach w okółkach po 5-8 sztuk, tworzących gęste pęczki. Ogonki długie, do 9cm. Okres występowania: IV-X. Liście rozwijają się w drugiej połowie kwietnia, wraz z kwiatami. Przeważnie na początku października przebarwiają się na złocistożółty kolor. Opadają dość intensywnie, często wszystkie w ciągu zaledwie 1-2 tygodni. █ Liście miłorzębu są czułe na niewielki nawet mróz, po którym masowo blakną i opadają. █ Z charakterystycznym kształtem liści miłorzębu wiąze się jedna z chińskich nazw tego drzewa - łapa kaczki.


Wcięcie na szczycie liści jest często prawie niezauważalne, ale może też być bardzo głębokie, a nawet mogą występować dodatkowe wcięcia boczne.		Jesienią liście przebarwiają się na efektowny, złocistożółty kolor.


Poza swoimi unikalnymi cechami, liście miłorzębu posiadają także duży walor dekoracyjny. Na zdjęciach liście zaczynające się przebarwiać jesienią.

Kwiaty

Rozdzielnopłciowe, rozmieszczone dwupiennie, wiatropylne, osadzone zawsze na krótkopędach. Kwiaty męskie zebrane w wyrastające na krótkopędach kotkowate, mocno pylące kwiatostany. Kotki zwisające w grupach po 2-5 sztuk, walcowate, długości zaledwie 2-3cm, bladożółtawe. Kwiaty żeńskie zebrane po 2-3 sztuk na szypułkach wyrastających wraz z liśćmi na krótkopędach, posiadają dwa wolne, kuliste, żółtawozielone zalążki osadzone na maczugowato zgrubiałym końcu szypułki.
█ Zapłodnienie zalążków miłorzębu następuje za pomocą ruchliwych, orzęsionych plemników dopiero kilka miesięcy po zapyleniu kwiatu - jest to jeszcze jeden przykład mechanizmu typowego dla bardziej prymitywnych roślin.
█ Niekiedy wszczepia się gałązki żeńskie w korony drzew męskich.
█ Na terenach zurbanizowanych spotyka się częściej osobniki męskie, co wynika z niezbyt przyjemnego zapachu wytwarzanego przez dojrzałe nasiona.
Okres kwitnienia: IV-V (wraz z rozwojem liści). Kwiaty zakwitają w drugiej połowie kwietnia.
█ Miłorząb wysadzony z nasion kwitnie po 40 latach.


Kwiaty męskie miłorzębu (←) są zebrane w bladożółtawe, zwisające kotki. Pojedyncze kwiaty żeńskie (→) posiadają po dwa kuliste, żółtawozielone zalążki. Rozwijają się one na krótkopędach wraz z liśćmi.

Owoce i nasiona

Drzewo nie tworzy owoców (roślina nagonasienna). Nasiona otoczone mięsistą osnówką i zawieszone na długich szypułkach, z wyglądu przypominają śliwki ałyczy. Osnówka kulista, o średnicy 2-3cm, żółtopomarańczowa i pokryta białawym nalotem (wygląda jak gdyby była obsypana mąką). Nasiona po dojrzeniu nieprzyjemnie pachną zjełczałym masłem (kwas masłowy). Prażone są jadalne (w Chinach stanowią przysmak). Okres dojrzewania nasion: IX-XI. Młode nasiona pojawiają się już w maju, jednak dojrzewają bardzo długo, czasem nawet do listopada.
█ Zarodki miłorzębu tworzą się często dopiero po opadnięciu pozornie dojrzałych nasion, dojrzewają więc poza macierzystym organizmem.
█ Miłorząb zaczyna zawiązywać nasiona bardzo późno, bo dopiero po ok. 50 latach. Nawiązuje do tego jedna z jego chińskich nazw - drzewo dziadka i wnuka (dopiero wnuk będzie jadł "owoce" z drzewa zasadzonego przez dziadka).
█ Obfite lata nasienne występują u miłorzębu stosunkowo rzadko. Krajowe nasiona posiadają bardzo niską zdolność kiełkowania, rzędu 20-30%. Często rozwija się tylko jeden zalążek z pary.


W maju z kwiatów powstają nasiona osadzone na długich i bardzo masywnych szypułkach. Całość przypomina nieco kształtem maczugę.	Otoczone mięsistą, żółtopomarańczową osnówką nasiona miłorzębu przypominają pestkowce (na zdj. powyżej nasiona wraz z osnówkami: dojrzewające w sierpniu i dojrzałe w październiku, w ramce nasiono wydobyte z osnówki z zachowaniem przybliżonej skali).

Drewno

Zróżnicowane na jasnobrązowy biel i czerwonawożółtą twardziel, posiada jedwabisty połysk oraz zwartą strukturę z wąskimi i dobrze widocznymi słojami rocznymi, pod względem mechanicznym przypomina drewno drzew iglastych - jest lekkie i miękkie, poza tym odporne na gnicie i ogień, bardzo cenione, stosowane w rzeźbiarstwie oraz do produkcji mebli i pojemników do przechowywania japońskiej wódki sake. Drewno miłorzębu (ani żadna inna jego część) nie zawiera żywicy.

Inne informacje

█ UWAGA. Z moich obserwacji wynika, że miłorząb dwuklapowy należy do najbardziej wrażliwych na wiosenne przymrozki drzew (dotyczy to młodych osobników). Temperatury poniżej -3°C występujące często na początku maja mogą powodować przemarznięcie wszystkich liści młodego drzewka w ciągu jednej nocy!
█ Miłorząb dwuklapowy dobrze znosi ciecie i strzyżenie. Przesadzać należy go na wiosnę z możliwie dużą bryłą ziemi.

Galeria zdjęć

Zobacz galerię...

Początek strony

MOJEDRZEWA.PL

Zobacz też:
Rejestr Polskich Drzew Pomnikowych
Tomasz Niechoda, Janusz Korbel -
Drzewa Białowieskiego Parku Narodowego
Monumental Trees
Konkurs Drewno jest wspaniałe (Nadleśn. Łopuchówko)