█ Zapraszam na swoją nową stronę Rejestr Polskich Drzew Pomnikowych (https://www.rpdp.hostingasp.pl), na której znajdą Państwo najbardziej aktualne dane dotyczące rekordowych drzew w Polsce. Strona ma charakter otwarty - każdy może się zarejestrować i po zalogowaniu dodawać do bazy "swoje" drzewa wraz z ich pomiarami oraz zdjęciami. Bez zalogowania program pracuje w trybie "tylko odczyt" - dodawanie wpisów (także ich modyfikacja i usuwanie) nie jest możliwe, jednak bez przeszkód można przeglądać zgromadzone w bazie dane.

To niezbyt duże, zimozielone i wyjątkowo cieniolubne drzewo iglaste na pozór nie wyróżnia się niczym specjalnym. Ktoś nawet mógłby pomyśleć o nim jak o niezbyt wyrośniętej kopii świerka. Tymczasem okazuje się, że mamy do czynienia z niezwykle interesującą rośliną. I to z kilku powodów. Po pierwsze, jak wiadomo, cisy słyną z długowieczności. Mogą one żyć nawet znacznie ponad 2000 lat(!), co daje im zdecydowanie pierwsze miejsce wśród wszystkich europejskich drzew. Nawet uznawane za symbol długowieczności dęby pod względem długości życia nie mogą równać się z cisami. Tak długie życie wiąże się oczywiście z bardzo powolnym wzrostem - jednym z najwolniejszych ze wszystkich roślin uprawianych w Polsce (ma to swoje zalety związane z uprawą). Po drugie cis pospolity należy dziś do prawdziwej rzadkości i wszędzie na swoich stanowiskach naturalnych jest objęty ścisłą ochroną gatunkową. Był on zresztą pierwszym polskim drzewem chronionym prawnie (odpowiedni dekret wydał król Władysław Jagiełło już w 1423 r.; chciał on w ten sposób ograniczyć eksport drewna cisowego, z którego wykonywano bardzo dobrej jakości łuki). Na uwagę zasługują także bardzo nietypowe nasiona cisa - otoczone kubkowatymi (otwartymi od góry), mięsistymi, jaskrawoczerwonymi osnówkami stanowią wyjątek wśród drzew iglastych, które jak wiemy, w ogromnej większości tworzą szyszki. Na koniec wspomnijmy o jeszcze jednej cesze cisa, która odróżnia go od klasycznych drzew iglastych - jest to drzewo dwupienne a więc takie, którego pojedyncze osobniki tworzą tylko męskie albo tylko żeńskie kwiaty, a więc można powiedzieć, że konkretne drzewo jest okazem męskim albo żeńskim.

Wymienione cechy powodują, że cisy cieszą się dużą sympatią i są jednymi z ulubionych drzew dekoracyjnych. W uprawie znajdują się ich liczne formy ozdobne różniące się głównie pokrojem oraz kolorem osnówek nasion (np. jedna z bardziej znanych form dekoracyjnych ma jaskrawożółte osnówki). Na koniec ostrzeżenie. Prawie wszystkie organy cisów (za wyjątkiem mięsistych osnówek nasion) wykazują silne właściwości trujące, co jest związane z dużą zawartością toksycznego alkaloidu o nazwie taksyna. Z tego względu suszone igły cisa były niegdyś używane do produkcji zatrutych strzał. Z drugiej strony ta sama taksyna okazała się jedną z najbardziej obiecujących substancji w leczeniu nowotworów.

Jedyny gatunek cisa występujący w Polsce w stanie naturalnym. Krzyżuje się z cisem japońskim (T. cuspidata) tworząc mieszańca o nazwie cis pośredni (T. media).
█ Cis pospolity jest gatunkiem reliktowym, pochodzącym z trzeciorzędu. Jest jednym z ostatnich przedstawicieli wielkiej niegdyś, a dziś wymierającej grupy roślin. Jego obecny zasięg jest rozproszony i szczątkowy. Co gorsza, gatunek bardzo trudno naturalnie się odnawia i grozi mu wyginięcie, stąd liczne programy restytucji cisa w lasach.

  Występowanie

Zasięg. Europa, zachodnia Azja, Kaukaz, północna Afryka. Gatunek o rozproszonym, kurczącym się zasięgu. Największe skupiska w Europie Środkowej występują na Słowacji (Wielka Fatra), Węgrzech (Las Bakoński) i Ukrainie (Kniaźdwór pod Kołomyją). Przez Polskę przebiega wschodnia granica zasięgu cisa pospolitego; występuje on miejscami w lasach sudeckich i karpackich (w Tatrach sięga do 1380 m n.p.m.), a jego największe skupiska liczące po ok. 4 tys. osobników znajdują się w rezerwacie Wierzchlas w Borach Tucholskich oraz w położonym w Beskidzie Niskim nadleśnictwie Dukla.
Biotop. Na stanowiskach naturalnych cis stał się bardzo rzadki i jako taki znajduje się pod ścisłą ochroną. Rośnie zazwyczaj pojedynczo, głównie w wilgotnych i cienistych lasach górskich oraz na pogórzu, czasami także na nizinach.
Preferencje. Najbardziej cieniolubny gatunek ze wszystkich drzew występujących naturalnie w Polsce. Preferuje wilgotny, morski klimat oraz żyzne i wilgotne gleby, jest stosunkowo wrażliwy na mrozy i wiosenne przymrozki.

Długość życia i tempo wzrostu. Jedno z najbardziej długowiecznych drzew świata, w tym najbardziej długowieczne w Europie. Osiąga wiek 1000-2000(3000) lat(!). Rośnie bardzo wolno - nawet w okresie najszybszego wzrostu (u młodych drzew) tempo wzrostu wynosi zaledwie ok. 10cm/rok, a po pewnym czasie wzrost praktycznie ustaje.
█ Najstarszym drzewem w Europie jest cis pospolity rosnący w miejscowości Fortingall w Szkocji; jego wiek jest szacowany na 2000-3000 lat.
█ Także polskie najstarsze drzewo to cis pospolity - rośnie on w Henrykowie Lubańskim i liczy ok. 1260 lat (patrz niżej). Istnieje ponadto kilka ponad 700-letnich okazów w naszym kraju.

  Wybrane okazy

█ Cis w Fortingall w Szkocji (Fortingall Yew). Wiek: 2000-3000 lat - najstarsze (nieklonalne) drzewo w Europie! Ogrodzone drzewo rośnie na dziedzińcu kościelnym. Wypróchniały pień uniemożliwia dokładne określenie jego wieku, jednak najnowsze badania wskazują, że wbrew wcześniejszym, niejednokrotnie bardzo przesadzonym szacunkom (nawet 9000 lat!), wynosi on nieco ponad 2000 lat. Z cisem w Fortingall, podobnie jak i z samą miejscowością wiąże się wiele legend. Według jednej z nich to właśnie tutaj urodził się Poncjusz Piłat.

Cis pospolity rosnący w Fortingall w Szkocji to najstarsze nieklonalne drzewo w Europie. Jak wynika z napisu widniejącego na kamiennej tablicy, niektórzy wiek drzewa szacują nawet na 5000 lat. Dokładne badania wskazują jednak, że jest to wartość sporo zawyżona, a prawdziwy wiek rekordzisty zawiera się w przedziale 2-3 tysięcy lat.

Na pierwszy rzut oka najstarsze polskie drzewo specjalnie się nie wyróżnia. Posiada ono typowy pokrój i ok. 11m wysokości. Przyglądając się bliżej widzimy pozostałości olbrzymiego pnia mierzącego niegdyś 5m obwodu, który w 1813 r. został pocięty szablami przez stacjonujących we wsi kozaków. Największe zniszczenia drzewo odniosło podczas wichur w latach 1988-1989.   Więcej...   █ → Cis w Henrykowie Lubańskim, wiek: 1270 lat - najstarsze drzewo w Polsce (na zdj. po prawej). (Patrz także tabele zamieszczone w dodatku Rekordy.) █ ↓ Cisy Raciborskiego w Harbutowicach (woj. małopolskie), wiek: ponad 600 lat. Drzewa od 1934 r. są objęte ochroną. W 1994 r. zostały poddane specjalnym zabiegom konserwatorskim polegającym polegającym na usunięciu wcześniej (1958) założonej betonowej plomby i wprowadzeniu do korzeni i w ściany ubytku specjalnego grzyba Trichoderma, utrudniającego rozwój innym pasożytniczym grzybom. Cisy Raciborskiego w Harbutowicach

█ Obecnie (listopad 2016 r.) trwają intensywne prace nad poprawą kondycji wiekowego drzewa, które ostatnimi czasy bardzo podupadło na zdrowiu. Oto fragment artykułu na stronie TVN24:
We wtorek na specjalnym rusztowaniu wokół henrykowskiego cisa rozwinięto folię. - Chodzi o to, by osłonić go przed zimnymi podmuchami wiatru. Żeby zbudować mu specyficzny i korzystny dla niego mikroklimat, ale także by nie ulegał zbytniemu przesuszaniu na skutek wiatru - wyjaśnia Natalia Słupianek, leśnik zaangażowana w akcję ratowania niemal 1300-letniego pomnika przyrody. Specjalna folia to jednak nie wszystko. Pień wypełniany jest słomą. Wszystko po to, by odtworzyć jego izolację i ochronić drzewo przed zimą i mrozem. - Jest dobrze - mówią doglądający cisa. - Zatrzymaliśmy obumieranie. Natomiast trwa proces regeneracji i tak będzie przez najbliższe 2-3 lata. To drzewo przeszło bardzo poważną zapaść związaną ze zmianami w jego otoczeniu - wyjaśnia arborysta Jerzy Stolarczyk.
Więcej na stronie TVN 24.

  Pokrój / Korzenie / Kora

Pokrój. Niezbyt duże drzewo iglaste, czasami też występujące w formie krzewiastej. Posiada gęstą koronę, która u dziko rosnących drzew jest zwykle szerokostożkowata, natomiast u form ozdobnych - kolumnowa.
Rozmiary. Wysokość do 15(20)m. Średnica (pojedynczego) pnia 0.5-1(1.5)m. █ Najgrubszy w Polsce cis pospolity rośnie w pobliżu miejscowości Kalety w nadl. Świerklaniec, gm. Kalety k. Katowic. Obwód jego pnia wynosi 2.14m (Φ 0.68m), a wysokość - 16m. Więcej informacji na temat rekordowych drzew - patrz dodatek Rekordy. Szczegóły pokroju. Pień pojedynczy lub (dość często) wielokrotny - wówczas pnie składowe mają tendencję do zrastania się w jeden, czasem bardzo gruby, posiadający liczne i głębokie bruzdy tzw. pień pozorny. █ Taki pień może osiągać nawet ponad 10m(!) obwodu; rekord świata w tym względzie należy do drzewa rosnącego we Francji i wynosi ok. 13m (patrz też dodatek Rekordy). Korona początkowo stożkowata, potem szerokostożkowata i często zaokrąglona, u form z wieloma pniami nieregularna, zawsze bardzo gęsta i zaczynająca się tuż nad ziemią. Formy ozdobne posiadają przeważnie kolumnowy pokrój. Konary u drzew dziko rosnących skierowane poziomo lub lekko zwisające, gałęzie o nieco podniesionych wierzchołkach. U form kolumnowych gałęzie stromo wzniesione do góry. System korzeniowy głęboki, gęsty i zwięzły, umożliwia przesadzanie nawet dużych okazów z bryłą ziemi. █ Cis pospolity łatwo ukorzenia się z gałązek. Kora w młodości zielonkawa, później pomarańczowo-brązowa poprzez czerwonobrązową do brunatnoszarej, gładka, łuszcząca się dużymi, cienkimi płatami. █ Bezpośrednio z pnia wyrastają często małe gałązki.

Naturalnie występujący w lasach cis pospolity to dość niskie drzewo iglaste o szeroko stożkowatej koronie. Spośród innych drzew iglasych wyróżnia się swoim niewielkim wzrostem i wyjątkowo ciemnym kolorem igieł.

Czerwonobrązowa kora cisa pospolitego łuszczy się dużymi, cienkimi płatami.

  Pozostałe cechy morfologiczne

Młode (tegoroczne) pędy jasnozielone, potem rudobrązowe, od początku delikatnie podłużnie bruzdowane. Pąki liściowe i żeńskie pąki kwiatowe drobne, jajowate, zaokrąglone lub łagodnie zaostrzone, zielonawe do jasnobrązowych, boczne zbliżonej wielkości co wierzchołkowe, odstające od pędu. Męskie pąki kwiatowe kuliste, żółtawe, licznie skupione wzdłuż spodniej strony gałązek. Liście szpilkowate, płaskie i miękkie, zaostrzone jednak ze względu na miękkość nie kłujące, długości 1-4cm i szerokości 2-3mm, z góry błyszcząco ciemnozielone, od spodu matowozielone z dwoma szerokimi, zielonkawobiaałymi paskami i wyraźnie widocznym nerwem głównym. Ustawienie: na wyprostowanych, nasłonecznionych pędach spiralne, w pozostałych miejscach (szczególnie ocienionych) grzebieniaste. Igły posiadają wyraźny ogonek. Okres występowania: cały rok (roślina zimozielona). Trwałość igieł 5-10 lat. Młode, żywozielone igły tworzą się najliczniej na początku maja. Kwiaty rozdzielnopłciowe, rozmieszczone dwupiennie (choć czasami zdarzają się gałązki z kwiatami przeciwnej płci), wiatropylne. Kwiaty męskie zebrane w drobne, kuliste, zwarte kwiatostany o średnicy 3-4mm, bladożółtawe lub białawe. Wyrastają one licznie w kątach igieł pod spodem ubiegłorocznych pędów. Kwiaty żeńskie pojedyncze, mniej liczne i bardzo niepozorne, podobne do pąków liściowych, jajowate, długości zaledwie 2-3mm, żółtozielone. Okres kwitnienia: kwiaty męskie - II/III-III(III/IV), kwiaty żeńskie - IV. Kwiaty męskie pylą już w pierwszej połowie marca, żeńskie zakwitają dopiero w połowie kwietnia. Owoce i nasiona. Drzewo nie tworzące owoców (roślina nagonasienna). Odpowiednikami owoców są tzw. nibyjagody - owalne, długie na 8-10mm utwory zbudowane z pojedynczego nasiona otoczonego przez mięsistą osnówkę. Osnówka kubkowato otwarta z góry, jaskrawo karminowoczerwona (u form ozdobnych kolor może być inny, np. żółty), jadalna, w smaku mdła, słodkawa. Nasiona jajowate, ostro zakończone, brązowe, posiadają twardą łupinę (dającą się jednak zgnieść w palcach). Okres dojrzewania nasion: VIII/IX-X.
█ Z botanicznego punktu widzenia "owoce" cisa to nibyjagody, czyli mięsiste utwory powstałe pojedynczego, łuskowatego owocolistka kwiatu żeńskiego i zawierające jedno nasiono.
█ Osnówka nasiona jest jedyną częścią cisa nie zawierającą toksyn. Dzięki niej nibyjagody są chętnie zjadane przez ptaki, które w ten sposób przyczyniają się do rozsiewania nasion.

Bardzo małe pąki liściowe cisa pospolitego mają jajowaty kształt. Rozwijając się wiosną przypominają one maleńkie kwiaty (nawet bardziej niż właściwe kwiaty żeńskie).

Żółtawe męskie pąki kwiatowe posiadają kulisty kształt i są licznie skupione wzdłuż spodniej strony gałązek.

Miękie i płaskie igły cisa pospolitego z góry są jednolicie ciemnozielone, na spodzie natomiast posiadają dwa jaśniejsze paski.

Kwiatostany męskie cisa pospolitego są kuliste i bladożółtawe (na zdj. pylące kwiatostany w marcu).	Jajowate, żółtozielone kwiaty żeńskie są podobne do pąków liściowych (na zdj. kwitnące kwiaty w kwietniu).	Nasiona cisa są otoczone kubkowato otwartą z góry, mięsistą osnówką koloru jaskrawoczerwoego. Całość tworzy tzw. nibyjagodę. Po lewej tworzące się pod spodem gałązek na przełomie kwietnia i maja młode nibyjagody. Mają one ciemnozielony kolor. Zanim dojrzeją pod koniec sierpnia, rozwijają się bardzo wolno.

Drewno zróżnicowane na wąski, biały biel i piękną, błyszcząco brunatnoczerwoną twardziel, charakteryzuje się doskonałymi parametrami: jest ciężkie (~0.75 kg/dm3) i bardzo twarde, niezwykle sprężyste (niegdyś było stosowane do produkcji łuków), wyjątkowo trwałe zarówno w stanie suchym jak i na wolnym powietrzu, odporne na działanie grzybów i owadów, trudno łupliwe i trudno zapalne, bardzo mało kurczliwe przy zmieniającej się temperaturze i wilgotności ("drewno prawie nie pracuje"), wolno schnące, nie pęka i nie paczy się przy wysychaniu, mimo dużej twardości jest łatwe w obróbce (m.in. do wygładzania i polerowania). Z uwagi na wymienione zalety, drewno cisa jest niezwykle cenione w przemyśle, stanowi ono idealny materiał snycerski, jest też używane jako imitacja hebanu. █ W wodzie drewno cisa przyjmuje najpierw barwę fioletowowiśniową, potem prawie czarną.

  Inne informacje

█ UWAGA! Wszystkie części cisa (z wyjątkiem mięsistej osnówki nasion) są trujące. Jest to związane z dużą zawartością w jego komórkach trujących związków, przede wszystkim alkaloidów z grupy taksyn. Właściwości te były wykorzystywane w średniowieczu do produkcji zatrutych strzał (jak widać militarne zastosowanie cisu nie ograniczało się do produkcji łuków ;-). Objawami zatrucia są m.in. spadek ciśnienia krwi i zaburzenia rytmu serca mogące w skrajnych przypadkach prowadzić nawet do śmierci. Po stwierdzeniu objawów zatrucia cisem należy bezwzględnie udać się do szpitala.
█ Mimo swoich trujących właściwości, taksyna była używana w leczeniu chorób nowotworowych, a uzyskiwany z niej lek o nazwie Taxol należał do najbardziej obiecujących. Z powodu jednak bardzo wysokiej ceny (dla leczenia jednego pacjenta należało wyciąć sześć 100-letnich cisów) opracowano inne metody (z udziałem przez grzybów i bakterii) wytwarzania podobnych substancji.
█ Cis był darzony wielkim szacunkiem i uważany za drzewo królewskie już w starożytności. Dowodzą tego m.in. wykonane z cisowego drewna trumny faraonów.
█ Cis pospolity bardzo dobrze znosi strzyżenie, które powoduje znaczne jego zagęszczenie.

  Galeria zdjęć

Zobacz galerię...

Początek strony

MOJEDRZEWA.PL

Copyright © 2006-2024 by Piotr Gach

Zobacz też:
Rejestr Polskich Drzew Pomnikowych
Tomasz Niechoda, Janusz Korbel -
Drzewa Białowieskiego Parku Narodowego
Monumental Trees
Konkurs Drewno jest wspaniałe (Nadleśn. Łopuchówko)